فرمت فایل : WORD + PDF
تعداد صفحات: 307
رسالة کارشناسی ارشد انسان شناسی
فهرست مطالب:
عنوان صفحه
فصل اول:کلیات ...
چکیده و واژگان کلیدی 1
مقدمه 2
طرح مسئله 6
پیشینة تحقیق 10
مشکلات تحقیق 11
چارچوب نظری 13
فصل دوم روششناسی
بررسی اجمالی الگوهای مطالعات تاریخی 21
گفتمان چیست؟ 23
از مردم شناسی تا گفتمان کاوی 24
گفتمان در سیطره ساختگرایی 26
گذر از ساختگرایی به نقش گرایی 28
انقلاب گفتمانی فوکو 29
زبانشناسی انتقادی و شکلگیری تحلیل انتقادی گفتمان 31
1-رویکرد اجتماعی شناختی: توون دایک 34
کنش اجتماعی و گفتمان 35
ایدئولوژی،قدرت و گفتمان 37
2-گفتمان به مثابه عمل اجتماعی زبان:نورمن فرکلاف 38
زبان،ایدئولوژی و قدرت 39
عناصر تشکیل دهنده گفتمان 39
رویکردجامعه-زبان شناسی گفتمانی،روث وداک 41
نظریه لاکلاو و موفه 42
الف)زبان شناسی سوسوری 43
1-مفصل بندی و نظام رابطه ای گفتمان 43
2-اختیاری بودن نشانه ها 44
3-تثبیت معنا در جایگاههای تفاوت 45
ب)سلطه و هژمونی 46
ج)ضدیت و بیگانه سازی 48
نظریه گفتمان فوکو 48
سرآمد 50
فصل سوم: تاریخ مختصر عراق
از اقتدار امپراطوری اسلامی تا مرداب عثمانی 52
شکست امپراطوری ایران در برابر هجمه فرهنگی اسلام 52
عراق در زمان امام علی(ع) و امام حسین(ع) 53
امپراطوری عباسیان 55
بین النهرین آوردگاه رقابت ایران و عثمانی 60
مدرنیزاسیون اجباری و اصلاحات 63
نقش علمای مذهبی در جدایی عراق از عثمانی 65
جنگ جهانی اول وقیمومیت بریتانیا بر عراق 67
بروز مخالفتها 71
اولین دولت انگلیسی عراق 75
کنفرانس کربلا و ادامه مخالفت ها 77
استقلال عراق و عضویت در جامعه ملل 79
دوران گذار و کودتاهای پیاپی 80
کودتای1958شروع برهه ای نو در تاریخ عراق 88
کودتای1963و همکاری ملی ها و بعثی ها 91
کودتای1968حزب بعث و دوران ثبات تحمیلی 93
از سقوط صدام تا تشکیل دولت شیعی 99
فصل چهارم:پروبلماتیک تشیع و تشیع سیاسی
دغدغه های هویتی جهان معاصر و اسلام سیاسی 103
شیعه در گذر تاریخ 106
• مؤلفه های کلیدی هویت سیاسی شیعه 106
• مؤلفه های هویتی شیعیان عراق 108
عناصر درونی 110
مولفه های بیرونی و منتسب 115
فصل پنجم:گفتمان های جنبش مقاومت و قدرت در عراق
1-گفتمان جنبش اسلامی 123
1-1 احزاب سنی 124
2-1 احزاب شیعه 127
وضعیت کلی شیعیان عراق 129
گروههای معارض شیعی 135
الف)جماعة العلما 135
ب)حزب الدعوة الاسلامیة 139
ج)منظمة العمل الاسلامیة 140
د)اتحاد اسلامی ترکمان های عراق 158
ه)مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق 161
و) رویکردهای نوین(صدریون ثانی) 169
مراجع و جریانهای فکری-عملی کنونی 172
2-گفتمان چپ 177
زمینه شکل گیری 177
رهبری حزب:از تئوری به پراتیک 179
کردها و شیعیان :هدف اصلی جذب ها 180
شاخه های عمده موجود در حزب کمونیست 183
کمونیسم و جمهوری:رویارویی دو اندیشه 185
عوامل شکست اندیشه کمونیستی 187
3-گفتمان کرد 190
گفتمان کرد و انگلیسی ها 191
رهبران کرد 192
موصل ،کردها و مساله نفت 193
اندیشه مذهبی اکراد عراق 195
خاستگاه جغرافیایی گروههای کرد 197
وضعیت اجتماعی-اقتصادی کردها در زمان فیصل 198
حکومت قاسم و گفتمان کرد 199
گفتمان کرد و حزب بعث 202
خودمختاری و قرارداد الجزایر 203
احزاب کرد 204
4-گفتمان ناسیونالیستی 208
بستر شکل گیری ناسیونالیسم در عراق 208
شاخه های گفتمان ناسیونالیستی عراق 208
مؤلفه های احزاب ملی گرا 211
5-گفتمان بعث 214
زمینه های شکل گیری اولیه 214
افراد کلیدی حزب بعث 214
مؤلفه های گفتمان بعث 217
اسلام در خدمت آرمان عربی 218
بعث:از کودتای قاسم تا تشکیل دولت 220
دولت بعث 223
گفتمان بعث و وحدت اعراب 224
گفتمان بعث و مسئله فلسطین 225
فصل ششم:گفتمان مقاومت اسلامی عراق قبل از1958
اشغال عراق و کلید خوردن گفتمان مقاومت 226
اداره عراق به شیوه استعماری 227
مقاومت و فتوای جهاد علیه انگلیس 228
زمینه اجتماعی عراق در زمان اشغال 229
شکل گیری احزاب سیاسی زمینه ساز انقلاب 1920 230
انقلاب1920و نقش علما 231
حکومت اسلامی موقت:از پیروزی تا شکست 234
پادشاهی فیصل:رویارویی علمای نجف و کاظمین 235
انتخابات و مجلس قانونگذاری،مخالفت علما 237
شکل گیری احزاب 239
فصل هفتم:ظهور گفتمان نوین جنبش شیعی درالدعوه
حوزه علمیه عراق:سرآغاز تحول 243
زمینه های سیاسی شدن حوزه علمیه عراق 243
سرکوب حوزه و واکنش علما 244
جنبش شیعی:ماهیت متفاوت در دوران اخیر 245
جنبش شیعی و مسئله مشروعیت 246
مدل سازماندهی نهضت شیعی عراق 248
نقش روحانیت شیعی 249
جنبش شیعی از اصلاح تا انقلاب 250
الدعوه:تجسم جنبش شیعی عراق 251
مرحله اول،گفتمان جهانشمول 252
الدعوه؛چگونگی تأسیس و شرایط اجتماعی 252
مؤسسان و تشکیلات سازمانی 256
مرحله بندی در استراتژی الدعوه 258
الدعوه بر محمل اندیشه های شهید صدر 259
افکار سیاسی شهید صدر 260
نظریه حکومت مرجع،خمینی عراق 261
از شورا تا ولایت فقیه؛چرخش های نظری الدعوه 262
گفتمان جهانشمول الدعوه در مقابل کمونیسم 262
گفتمان فراملی الدعوه 263
الدعوه و توسعه گفتمان ملی 264
مخالفت ها با الدعوه 264
مرحله دوم؛چرخش از جهانشمولی به محلی گرایی 266
وضعیت حزب در دوران عارف 266
رفع تبعیض از شیعیان، دال برتر جنبش 267
رویارویی با حزب بعث 268
دور جدید فشار بر الدعوه 269
درگذشت حکیم؛امام خمینی در برابر خویی 270
تداوم فشارها و فتوای مشهور شهید صدر 270
مرحله سوم؛رادیکالیزه شدن جنبش شیعی 272
انتفاضه صفر (فوریه 1977) 273
الدعوه و پیروزی انقلاب ایران 275
دستگیری صدر و انتفاضه رجب1979 276
قدرت مطلق صدام حسین 277
تصمیم صدر:ورود الدعوه به فاز انقلابی 277
اعدام صدر و خواهرش 278
عملیات نظامی الدعوه 280
حیطه نفوذ الدعوه و اشتباهات آن 281
خروج از عراق؛تاکتیک الدعوه پس از صدر 282
انتفاضه 1991 در جنوب عراق 283
وضعیت جنبش شیعی پس از صدام 283
فصل هشتم:بررسی نقش سه خانواده در جنبش شیعی عراق
1-خانواده حکیم 286
2-خانواده صدر 288
3-خانواده شیرازی 290
فصل نهم: نتیجه گیری 293
منابع و مآخذ 300
چکیده
ظهور جنبشهای اسلام گرا مهمترین دغدغه سیاسی اجتماعی موجود در جهان معاصر است.جنبش شیعی معاصر عراق، یکی از جنبشهای گمنام اما تاثیرگذار بر اوضاع سیاسی عراق بوده است که درپی جایگزینی یک حکومت اسلامی در عراق در زمان حکومت حزب بعث بود.
ریشههای تاریخی- فرهنگی جنبش شیعی عراق در کجاست؟ پیام آن چیست وشخصیتهای برجسته آن کدامند؟این، مساله اساسی این رساله است که به منظور دستیابی به آن، از روش تحلیل گفتمان استفاده گردیده است. از میان نظریههای تحلیل گفتمان، تلاش شده تا از تلفیق رویکرد لاکلا-موفه و فوکو، استفاده شود. رویکرد روشی فوق، با تلفیق رویکرد نظری بابیسعید در باب خیزش گفتمان اسلام گرایی در جوامع معاصر و رویکرد نظری فوکو در باب قدرت و مقاومت، درپی دستیابی به مساله رساله حاضر میباشد.
گفتمان جنبش شیعی عراق در طول قرن بیستم بعنوان یک گفتمان مقاومت، در دو حیطه خرد وکلان فعالیت داشته است: در حیطه کلان، بعنوان مخالف گفتمان قدرت، و در حیطه خرد بعنوان مخالف و بعضا همصدا با گفتمانهای مقاومت موجود در حیطه عمومی عراق اعم از گفتمان کمونیستی، ناسیونالیستی و کرد. این جنبش سه دوره تاریخی را پشت سرگذاشته که عبارتند از: دوره حاکمیت گفتمان جهانشمول، دوره محلیگرایی و دوره رادیکالیزه شدن جنبش.
مطالعه موردی این رساله بر حزب الدعوه الاسلامیه استوار است. در اینجا با بازخوانی اندیشهها و شرایط و زمینهها و بسترهای شکلگیری و عمل این حزب ونقش شهید محمدباقرصدر و آیتالله محسن حکیم در رهبری آن، سعی در بررسی جنبش شیعی عراق گردیده است.
واژگان کلیدی: تحلیل گفتمان، قدرت، مقاومت، شیعه، جنبش شیعی، الدعوهالاسلامیه، شهیدصدر.
مقدمه:
بی تردید یکی از جدی ترین دغدغه های جهان مدرن،مسأله اسلام سیاسی است.خیزش موج های متعدد اسلام سیاسی در سراسر جهان،از دیرباز مورد توجه متفکران،صاحبنظران و تحلیلگران حوزه علوم اجتماعی بوده است.این خیزش ها که معمولاً تحت عنوان "بنیادگرایی اسلامی" بیان و بررسی می گردند،مسأله اساسی کشورهای خاور میانه در طول قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم محسوب می شوند.
جنبش های اسلام خواه،با شعار بازگشت به اسلام در کشورهای مسلمان خاور میانه که اکثراً در سیطره حکومت های وابسته به غرب و طرفدار سکولاریزاسیون بوده اند،در طول قرن بیستم،با سر دادن شعار اسلام خواهی و با بهره گرفتن از بحران های اجتماعی درون جوامع،سعی در به زیر سؤال بردن "گفتمان قدرت" رسمی حاکم کرده و با به وجود آوردن " گفتمان مقاومت " در این راستا نموده اند.
این جنبش ها که دارای زمینه های سیاسی-فرهنگی مختلف بوده و از ایدئولوژی اسلامی در معنا بخشی به اجزا و کلیت خود بهره می برند،هنگامی توان و قدرت معنوی و اجتماعی-سیاسی به دست آورده اند که دو شرط ملازم یکدیگر در جامعه وجود داشته باشند:
1- ظهور یک رهبر فرهمند
2- جامعه ای که عمیقاً دچار آشفتگی است.(دکمجیان،1383:58)
مراجعه به تمامی جنبش های اسلام خواهانه در قرن اخیر و قرن حاضر،فرضیه فوق را تأیید می نماید.جهان اسلام در طول دو قرن اخیر،یک بحران طولانی اجتماعی-فرهنگی،اقتصادی و از همه مهم تر روحی را پشت سر گذاشته است.
از زمان عثمانی که اسلام بیشتر نیروی مشروعیت بخشی خود را صرف حفظ برتری دودمان حاکم ترک و نهادهای امپراطوری آن کرده بود،تا تسلط استعمار بریتانیا و فرانسه بر کشورهای مسلمان خاورمیانه و ظهور ایدئولوژی های گفتمان مقاومت در برابر آن،همچون ملی گرایی،کمونیسم و ... سایه بحران بر کشورهای اسلامی به وفور مشاهده می گردد.
"هرایر دکمجیان" از این بحران به عنوان یک " بحران فرهنگی " در جوامع عربی نام می برد و عوامل مؤثر آن را چنین بر می شمارد:
1- بحران هویت
2- بحران مشروعیت
3- سوء حکومت نخبگان
4- تضاد طبقاتی
5- ضعف نظامی(68:1384-60)
وی قوی ترین عامل بحران فرهنگی عرب را تأثیر تخریبی نو گرایی غربی می داند.در واقع ظهور ایدئولوژی های غربی مدرن به درون جامعه عرب،در نتیجه ضعف ایدئولوژیک حاکمان این جوامع باعث جذب بسیاری از نیروهای بدنه اجتماعی جوامع به این ایدئولوژی ها گردید.
ایدئولوژی هایی چون مارکسیسم،کمونیسم و ناسیونالیسم با بهره گیری از شعارهای کلان و نجات بخش و با استفاده از وضعیت بحرانی جوامع عربی سعی در به دست آوردن جایگاه در بستر اجتماعی کرده و بسیاری از مردم را با خود هماهنگ ساختند.
کشور عراق نیز که یکی از همین جوامع و با جو اجتماعی موصوف است،از مقوله فوق جدا نیست.عراق در اوایل قرن بیستم و اواخر قرن نوزدهم،در سیطره حکومت ترک تبار عثمانی بود که پس از انقلاب عربی 1916 و پس از جنگ جهانی اول به قیمومیت بریتانیا درآمد و تا سال 1958 پادشاهان دست نشانده بریتانیا که خط مشی سیاسی-اجتماعی خود را از آن می گرفتند،بر عراق حکومت می کردند و پس از آن نیز با روی کار آمدن حکام نظامی و کودتاهای پی در پی آشفتگی ناشی از خلاء حکومتی-فرهنگی و سیاسی همچنان در جامعه موجود بود.
به وجود آمدن گفتمان های مختلف اعم از گفتمان اسلامی-شیعی،گفتمان مارکسیستی-کمونیستی و گفتمان ملی گرا و مبارزه هریک از این ها برای به دست گرفتن قدرت در صحنه عراق در سال های مذکور شاهدی است بر مدعای ما و موضوع این رساله.
جنبش اسلامی-شیعی عراق که خود را تحت عنوان یک جنبش مقاومت از سال های دهه 1910 به بعد و در مقابله با ورود استعمار بریتانیا مطرح کرد،پس از یک دوره رکود در دوران پادشاهی عراق (از 1920 تا 1958) و با روی کار آمدن دولت انقلابی عبدالکریم قاسم وارد فاز جدیدی از حیات سیاسی خود گردید.
این جنبش که در یک فضای گفتمان کلی مقاومت خود را تبدیل به دال برتر گفتمان مقاومت کرده، در فضای درونی خود نیز توانسته با بهره گیری از معناهای ثابت در دوران مختلف خود،خویش را باز تولید کند.این جنبش در حیطه کلان مدعی بازگشت به اسلام و پیوستگی دین و سیاست بوده و در همین راستا همیشه با گفتمان قدرت درگیر بوده است .در حیطه خرد نیز با گفتمان های مقاومت رقیب که با آنها اختلاف ایدئولوژیک داشته،نظیر گفتمان مارکسیستی و ناسیونالیستی به مقابله پرداخته است.
گفتمان اسلامگرای شیعی عراق و جنبش مبتنی بر آن را می توان در سه دوره مطالعه نمود:
• دوره اول که مبتنی بر ایده جهانشمولی و مبارزه با گفتمان مارکسیستی و ناسیونالیستی است.
• دوره دوم که ایده محلی گرایی معنای ثابت این گفتمان را تشکیل می دهد.
• دوره رادیکالیزه شدن جنبش
در واقع گفتمان اسلامگرای شیعی در ذیل گفتمان مقاومت،طی سالهای متمادی در عراق به مبارزه علیه گفتمان قدرت مشغول بوده و در این راه شاهد فراز و فرودهایی بوده است که موضوع این رساله به فراخور اسناد تاریخی مورد مطالعه می باشد.
طرح مسأله
بافت اجتماعی و ترکیب جمعیتی و مذهبی کشور عراق عاملی بنیادین در تحولات سیاسی این کشور محسوب می گردد.نظام سیاسی عراق از سه حوزه جغرافیایی با مردمی کاملاً متفاوت تشکیل شده که هر کدام دارای خصوصیت و شرایط ذهنی-تاریخی و فرهنگی-اجتماعی خاص خود می باشند:
حوزه مرکزی متعلق به اعراب سنی مذهب،جنوب از آن شیعیان و شمال در اختیار کردهاست.
نگاهی کوتاه به سه حوزه جغرافیایی موجود در عراق و درصد جمعیتی آن مؤید دو ترکیب عمده در بافت فرهنگی عراق است:ترکیب قومی و ترکیب فرقه ای.مردم عراق هر کدام خود را زیر مجموعه ای از یکی از ترکیبات موجود یا هر دوی آنها ( با نسبت کم و زیاد ) میدانند.
از لحاظ قومی،عراق متشکل از دو قومیت کرد و عرب و از لحاظ فرقه ای متشکل از دو مذهب سنی و شیعه(با اکثریت مطلق شیعی) می باشد.
ترکیب فرقه ای و قومی عراق و عدم توانایی دولت های حاکم در مدیریت آن وضعیت نامطلوبی را در طول تاریخ برای این کشور به ارمغان آورده است به گونه ای که این کشور همواره درگیر خشونت های داخلی بوده است.از سوی دیگر مسأله اشغال عراق و حکومت های وابسته استعماری و پس از آن ورود اندیشه های وارداتی ناسیونالیسم و کمونیسم به عرصه سیاسی عراق که همخوانی چندانی با بافت مذهبی سنتی و عشیره ای این کشور ندارد و طرح گفتمان وابسته به این اندیشه ها و ایجاد جریان در حکومت ها،محملی برای به وجود آمدن یک گفتمان ثابت مقاومت (چه در برابر دشمن اشغالگر خارجی و چه در برابر روشنفکران داخلی) با محوریت حوزه های علمیه شیعه گردیده است.
حوزه های علمیه عراق از لحاظ تاریخی وامدار سنت محافظه کارانه عدم دخالت علما در سیاست و امور دولتی و حکومتی و بسنده کردن آنان به امور حسبیه،قضاوت،قیمومیت و ... بوده است و از این رو جز در قیام سال 1920 بر علیه بریتانیا،تا قبل از به وجود آمدن جریان شهید صدر و امام خمینی عملاً جز در موارد جزئی و معدود هیچ دخالتی در این حیطه از طرف مراجع بزرگ تقلید مشاهده نمیشود.
نفوذ اندیشه کمونیستی و ناسیونالیستی از دهه 1940 به بعد و روی کار آمدن حزب بعث در سال 1968 و سرکوب و تبعیض سازمان یافته شیعیان و حتی کردهای سنی مذهب توسط این حزب،گفتمان جنبش شیعی عراق و حوزه های علمیه را وادار به نوزایی در اندیشه سیاسی و حوزه تفکر نمود که ظهور و تجسم عینی آن را می توان در سه خانواده گسترده صدر،حکیم و شیرازی و تشکیلات حزبی وابسته به آنان و سابقه مبارزاتی آنها دید.
از دهه 1950میلادی به بعد،تشکیل " جماعت العلما" به ابتکار " آیت الله سید محسن حکیم" و " حزب الدعوة الاسلامیة" با بهره گیری از تجربه علما و اندیشه های سیاسی سید محمد باقر صدر و رهبری فرهمندانه وی،گفتمان مقاومت شیعی عراق وارد مرحله جدیدی از حیات سیاسی خود می گردد که نمود عینی آن را می توان در انتفاضه صفر سال 1977،رجب 1979 و انتفاضه 1991 یافت.
از طرفی وجود گفتمان های مقاومت دیگر در برابر گفتمان قدرت بعث نظیر گفتمان کرد و کمونیستی و ناسیونالیستی و رابطه گفتمان مقاومت شیعی با آنان،پروبلماتیک اصلی جنبش شیعی در تاریخ عراق در قرن اخیر بوده است.
گفتمان جنبش شیعی عراق؛با تکیه بر اندیشه های مذهبی و ایدئولوژیک خود،سعی در به وجود آوردن مقاومت در برابر گفتمان قدرت مسلط در حیطه کلان و گفتمان های مقاومت به مثابه "دیگری" در حیطه خرد در دوره های مختلف نموده است.
در واقع تشیع در طول تاریخ مورد مظلومیت بوده و به جز معدودی فرصت های تاریخی کم دوام،دائماً مذهبی سرکوب شده بوده است.جدا از وجه مذکور اندیشه های درونی این مکتب که خود زمینه ساز حرکات اعتراض آمیز و طلوع جنبش های انقلابی است،وجه اساسی این گفتمان می باشد که توانسته است کمک شایانی به شکل گیری و پیشبرد استراتژی های کلان شیعه در عرصه ورود به فعالیت های جنبشی و اعتراض آمیز و به طور کلی گفتمان مقاومت نماید.
اندیشه هایی چون موعودگرایی، تقیه، جهاد ، ولایت و ... اندیشه هایی هستند که بعضاً مختص شیعه بوده و یا اگر وجوهی از آنها در اهل سنت نیز مشاهده گردد،تفسیر شیعی این اندیشه ها نیرو محرکه اعتراض و انقلاب در جوامع آنان بوده است.
آنچنانکه "توآل" می گوید؛مذهب تشیع به سبب پیام بنیادین خود (پیام مکتبی مهدویت) قادر است در دراز مدت یک نیروی انفجاری عظیم در دل خود حمل کند.(توآل،1380:136)
علاوه بر این اندیشه اجتهادی شیعه و فقه پویا در بستر زمان-مکان،کلید واژه سیستم شناختی شیعه و مهمترین مفهوم در تبیین جهان عینی شیعیان بوده است که در جوامع اهل سنت و اندیشه مذهبی آنان مغفول مانده است.(مؤثقی،1381)