فرمت فایل : WORD (قابل ویرایش) تعداد صفحات : 13
سناریوها:
Knowledge Management Maturity
فرمت فایل: ورد قابل ویرایش
تعداد صفحات: 74
مرتع داری Range Management
تعریف مرتع
مرتع را به انگلیسی Range گویند و بطور خلاصه اراضی یا پوششی گیاهی است که به دلیل یکسری موانع و مشکلات طبیعی (پستی و بلندی) و یا عوامل اقلیمی(دمای پائین، خشکی زیاد، …) برای زراعت و کشاوزی مناسب نیستند لذا برای چرای دام مورد استفاده قرار می گیرند.
تقسیم بندی مرتع
۱-مراتع طبیعی Range land
بشر در ایجاد تولید و خلق این نوع مراتع دخالتی نداشته است.
۲-مراتع دست کاشت Pasture
انسان در خلق این مراتع دخالت و نقش دارد.
۳-علفزارها Grass land
معمولاً پوشش غالب آن از گونه گندمیان است و متعلق به مناطق نیمه خشک تا مرطوب و نوعی از این پوشش ها در مناطق گرم و مرطوب یافت می شوند که به آنها ساوان Savan می گویند. در تمام این مراتع ساختار و ترکیب گونه ها از لحاظ پوشش غالب علفی یا غیر خشبی می باشد.
۴-مراتع مشجر
مراتعی هستند که در کنار گونه های غالب بوته ای یا علفی تعدادی هم درخت و یا درختچه حضور داشته باشند. مانند اراضی سیاه بیشه در زیر ارتفاعات کندوان و یا جاده رشت منجیل و یا ارتفاعات زاگرس. نوعی از این مراتع مشجر را در گیلان و مازندران که دارای پوشش جنگلی است علف چر گویند. دامداران محلی از این مراتع استفاده بی رویه و غلط انجام داده و باعث تخریب پوشش گیاهی آن مراتع می‌شوند(در فصل رویش گیاهی دام ها در آن جا چرا می کنند و مانع تجدید حیات و در نتیجه تخریب این مراتع می شوند).
۵-تقسیم بندی مراتع خاص ایران
یکنوع تقسیم بندی مراتع از لحاظ شیوه کاربری سنتی است که در بین دامداران کوچ رو یا عشایری ایران رواج دارد و از ارتفاعات تا منطق پست ـچنانچه از ارتفاعات شروع کنیم) عبارت خواهند بود از:
الف)مراتع ییلاقی
در مناطق مرتفع، کوهستانی و با دمای پائین و با میزان بارش نسبتاً زیاد واقع شده معمولاً گونه های تشکیل دهنده این مراتع گونه های مرغوب و خوش خوراک هستند و کمتر مورد تجاوز و تاخت و تاز قرار می گیرند(از لحاظ کشاورزی) مانند ارتفاعات کلاردشت، شمال زاگرس، دامنه های سبلان، اردبیل و مغان و بخشهائی از زاگرس(سمیرم). فشار دام و چرا در این مراتع کمتر است.
ب)مراتع میاب بند:
مراتعی هستند که توسط عشایر و یا دامداران کوچ رو در بین ییلاق قشلاق و تغییر مکان بر اساس تغییر فصل و دو مرتبه در طول سال مورد بهره برداری و چرای دام قرار می دهند بنابراین این مراتع بیشتر مورد چرای دام و تجاوز دامداران قرار گرفته و تحت چرای مفرط و بیش از اندازه هستند از سوی دیگر این مراتع بیشتر توسط کشاورزان نیز جهت توسعه کشتدیم، و در سالهای اخیر برای اجرای طرحهای گوناگون نظیر طرح طوبی مورد تجاوز قرار می گیرند. مثل مراتع اطراف تهران، کرج و زنجان و…
ج)مرتع های قشلاقی:
در فصل سرد و زمستان مورد استفاه و چرای دام عشایر و دامداران متحرک قرار می‌گیرند که در فصل گرم به قضلاق و در فصل سرد به ییلاق می روند مانند:مرتعهای قم، ساوه، مرتع های قشلاقی در منطقه های پست و گرم معتدل قرار می گیرند.
۶-تقسیم بندی مرتع ها از لحاظ میزان تولید علوفه(بیوماس گیا
هی)
مجموع تولید حیوانی و گیاهی را در یک اکوسیستم بیوماس می گویند که از منبع حیوانی(بافت حیوانی) و منبع گیاهی(بافت گیاهی) تشکیل شده است.
تقسیم بندی مرتع ها از لحاظ میزان تولید علوفه(ماده خشک) در هکتار به شرح زیر است:
الف)مرتع های مرغوب:
آنهاییکه میزان تولید علوفه در هکتار در آنها در یک دوره رویش سالانه ۴۵۰ کیلوگرم ماده خشک باشد. حدود ۱۹-۱۴ میلیون هکتار از مرتع های ایران جزء این دسته هستند.
ب)مرتع های متوسط:
که مقدار تولید در هکتار آنها در یک دوره رویش سالیانه حدود ۱۵۰ کیلوگرم ماده خشک(علوفه خشک) است. ۳۰-۲۵ میلیون هکتار از مرتع های ایران جزء این دسته هستند.
ج)مرتع های فقیر یا مرتع های تخریب شده:
این مراتع اغلب در فلات مرکزی و منطقه های گرم و خشک ایران واقع شده اند و میزان تولید ماده خشک آنها در هر هکتار در یک دوره رویش سالانه ۵۰-۳۰ کیلوگرم می باشد. گستره (سطح) این مرتع ها در کشور ما ۴۰-۳۰ میلیون هکتار است.
مرتع ها از جهت های گوناگون دارای ارزش و اهمیت هستند:
دو رکن اساسی در اقتصاد ایران وجود دارد.
ب)از لحاظ حفاظت خاک:
پوشش گیاهی بویژه گیاهان بوته ای و مرتعی از بروخورد مستقیم قطرات باران یا نیروی محرکه و مخرب باد با حاک جلوگیری می کند. بدین ترتیب از تخریب و جدا شدن خاکدانه ها از همدیگر و حمل و جابجایی آنها و نهایتاً از فرسایش خاک که دارای زیان ها و خسارت های زیادی است جلوگیری می شود.
این موضوع بویژه در مناطق خشک و نیمه خشک جهان مثل کشور ما دارای نظام های بارش فصلی، باران های با شدت و مدت کوتاه. اکثراً دارای خاک های خشک و مناطق بیابانی با ماسه های روان و بادهای تند هستند حایز اهمیت می باشد.
ج)از لحاظ حفاظت آب
پوشش مرتعی نزولهای آسمانی وارد شده بر سطح خاک را هدایت کرده و از جریان سطحی آن و تبدیل به هرزاب و وقوع سیل جلوگیری کرده و بطور خلاصه حرکت جریان های سطحی را کند و زمان تمرکز را طولانی و در نهایت باعث نفوذ آب های بارش ها به درون لایه های زیرین خام و تغذیه سفره های آب زیر زمینی و چشمه ها و قنات ها به ویژه در منطقه های خشک و نیمه خشک کشورمان می گردد.
د)از لحاظ تولید گیاهان دارویی و صنعتی
در کشور ما که از دیدگاه اقلیمی و عوارض طبیعی از تغییرها و تنوع بسیاری برخوردار است و به همین دلیل دارای تنوع گیاهی و زیستی بی مانند می باشد بخش عمده ای از این گیاهان از لحاظ دارویی و صنعتی هم دارای اهمیت و ارزش اقتصادی هستند. مانند:گونه های گون، آویشن، گل ختمی، بومادران، ریواس، گاوزبان، جاشیر، هندوانه ابوجهل، کاسنی، شیرین بیان، خاکشیر و غیره… .
ه)از لحاظ تفرجگاهی
بسیاری از مرتع های و پوششهای مرتعی بویژه در منطقه های مرطوب و کوهستانی- ییلاقی برای گذراندن اوقات فراغت مردم و زیبایی منظر مورد استفاده می گیرند.
در مرتع های طبیعی ساختار گیاهی از لحاظ تعداد گونه ها دارای تنوع بیشتری میباشد در حالی که مرتعهای دست کاشت از تنوع کمتری برخوردار هستند. در مرتعهای دست کاشت کیفیت علوفه تولیدی بیشتر و بهتر از مرتع های طبیعی می باشد(به دلیل انتخاب گونه) انتخاب گونه در مراتع دست کاشت به دست و میل انسان می باد شد و حال آنکه در مرتع های طبیعی انتخاب گونه ها بوسیله طبیعت انجام می گیرد. در انتخاب طبیعی به طور معمول گونه هایی انتخاب می شود که سازگاری بیشتری با شرایط محیط و نوسان های آن دارند چنین گونه هایی ممکن است از لحاظ کیفی از کیفیت بالایی برخوردار نباشد. در انتخاب گونه ها توسط انسان منافع مادی و در آمد و تولید بیشتر(کمی و کیفی) مطرح است و حال آنکه طبیعت ممکن است چنین ملاحظه هایی را مد نظر قرار ندهد. در مرتع های مصنوعی یا دست کاشت به طور معمول بیشتر توجه به گونه های
مشخصی از گیاهان مانند بوآسه (Poaceae) و فاباسه (Fabaceae) می باشد و حال آنکه در مرتع های طبیعی ممکن است گیاهانی از خانواده های مختلف وجود داشته باشد. بطور معمول دخالت انسان در مرتع های طبیعی کم است و در صورت اعمال چنین دخالتی سازگاری بیشتری به گونه های گیاهی با شرایط محیط و نوسانهای آن می دهد. چنین گونه هایی ممکن است از لحاظ کیفی از کمیت بالایی برخوردار نباشند. در هر صورت در انتخاب گونه ها توسط انسان منافع مادی و درآمد
تولید بیشتر (کمی و کیفی) مطرح است و حال آنکه طبیعت ممکن است چنین ملاحظه هایی را مد نظر قرار ندهد.
مراتع طبیعی از لحاظ تحویل و توالی گونه ها به طرف مرتع های دست کاشت (Pasture) سوق داده خواهد شد. در مرتع های مصنوعی (دست کاشت) به دلیل دخالت های مختلف انسان(دخالت های مفید) بطور معمول فرسایش خاک کمتر انجام می گیرد. مانند بیشتر مرتع های کشورهای پیشرفته مثل اروپا و آمریکای شمالی و زلاندنو استرالیا و کانادا که مراتع آن به شکل دست کاشت یا با دخالت انسان اداره می‌شوند. بطور معمول روند تحول ها در مراتع طبیعی(توالی
یا جانشینی گونه ها) به سود طبیعت و اکوسیستم است ولی در اغلب موردها انتخاب گونه ها توسط انسان بدون توجه به سازگاری آن با محیط انجام گرفته و فقط هدف تولید علوفه مد نظر میباشد و به همین دلیل در اغلب موارد انتخاب گونه توسط انسان اکوسیستم یا مرتع ممکن است تمام شود. انتخاب طبیعی همیشه گونه های مقاومتر و سازگارتر با محیط را مد نظر دارد برای نمونه در حالیکه ۲۰% گیاهان زراعی از گیاهان ۴ کربنه هستند در گیاهان خودرو و یا طبیعی مرتعی تا خدود ۸۰% گونه ها ممکن است از این دسته باشند و در نتیجه توان رقابت و سازگاری بیشتری دارند.
سطح کل مرتع های جهان در حدود ۳/۳ میلیارد هکتار می باشند که ۳ میلیارد هکتار آن را مرتع های طبیعی ۱۳/۰ میلیارد هکتار دیگر را مرتع های مصنوعی یا دست کشت یا علفزار یا Pasture تشکیل می دهند.
بیشترین مرتع های دست کاشت یا Pasure جهان در کشورهای اروپایی قرار دارند ۴۹% علفزارهای دنیا در کشور در حال توسعه واقع شده اند که سرانه آن با ازای هر نفر حدود ۷۵/۰ هکتار می باشد. ۳۰% از علفزارهای جهان در کشورهای پیشرفته قرار دارد که سرانه آن بابت نفر از جمعیت حدوداً ۲۲/۱ هکتار می باشد اما در این کشورها با وجود پایین بودن میزان سرانه نسبت به کشورهای در حال توسعه صادرات پروتئین بیشتر می باشد. علت بیشتر بودن تولید کشورهای در حال توسعه (تولید دامی) برخوردار بودن مرتع های آنها از کیفیت بالایی می باشد. حدود ۶۲% کل مواد غذایی در کشورهای پیشرفته تولید می شود و حال آنکه این کشورها حدود ۳۵% کل جمعیت جهان را در خود جای داده اند. اما کشورهای در حال توسعه که ۶۵% جمعیت جهان را دارا هستند در حدود ۳۸% مواد غذایی جهان را تولید می کنند و در کشور ما با توجه به رشد جمعیت و اضافه شدن حدود ۲-۵/۱ میلیون نفر درحدود ۵۵-۴۵ هزار تن نیاز پروتئین اضافه می شود برای نمونه در سال ۱۳۶۵ گوشت مصرفی در کشور ما حدود ۷۰۰هزار تن بوده است که در سال ۱۳۷۵به ۹۶۰ هزار تن افزایش یافته است و پیش بینی می شود در سال ۱۳۸۵این میزان به ۱۵۰۰ هزار تن افزایش یابد.
وسعت مرتع های ایران
وسعت مرتع های ایران به علت نبود یا فقدان آمارهای درست و علمی و به ویژه تغییرهای سریع سطح مزتع ها به دلیل تأثیر شگرف عاملهای اجتماعی، اقتصادی و تغییر کابری ها ‚ارهای مربوط به سطح مرتع های ایران بسیار متغییر است و گاهی هم به علت تعریف های حقوقی و عرفی و علمی هنگامی و متفاوت از مرتع ها آمراهای مشخصی در این زمینه ارایه نمی شود. برای نمونه
طبق پژوهش گروهی از متخصصان ایرانی، پاکستانی و ترک گستردگی مرتع های ایران ۸۰ کیلیون هکتار برآورد شده است و یا طبق تعریف حقوقی و عرفی سده های مربوط به ۱۳۲۵ (توسط استاد مهندس کریم ساعی) حدود ۱۲۰ میلیون هکتار ز زمینهای (اراضی) ایران مرتع برآورد و تعریف شده اند طبق برآورد pabo کارشناس فرانسوی سازمان خوار بار جهانی (FAO) مرتع های ایران بشرح زیر تقسیم بندی شده اند:
الف-مرتع های فقیر و نیمه صحرایی حدود ۴۰ میلیون هکتار
ب-مرتع های مرغوب و متوسط حدود ۸ میلیون هکتار اراضی رها شده(از لحاظ استعداد کشاورزی مرغوب نیست) همراه چراگاهها حدود ۲۳ میلیون هکتار
د-مرتع های حاصل ز آیش اراضی تحت کشت ۱۲ میلیون هکتار
۵-اراضی جنگلی تخریب شده و بیشه زارها(علفچر یا مرتع های مشجر) حدود ۱۲ میلیون هکتار.
طبق آخرین بررسی و برآوردها کارشناسی وسعت مرتع های ایران حدود ۹۰ میلیون هکتار تخمین زده شده استو تولید علوفه خشک سالانه در این مرتع ها هم در حدود ۱۰ میلیون تن برآورد شده است، که غذای موردنیاز حدود ۴/۱(یک چهارم) از دامهای موجود در سطح مرتع ها را تأمین می نماید. نتیجه حضور دام بیشتر از ظرفیت در مرتع ها عبارتست از:
۱-فشار بیش از ظرفیت به مرتع ها
۲-کاهش میزان تولید دامها
۳-کاهش درصد بره زایی و تولید مثل دامها(در نتیجه سوء تغذیه)
۴-افزایش درصد مرگ و میر دامها
۵-کاهش مجموع تولید فرآورده های دامی در مقایسه با تعداد آنها.