دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .
لینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*
فرمت فایل:Word (قابل ویرایش و آماده پرینت)
تعداد صفحه:64
فهرست مطالب
الگوی مصرف و تلفات آب شهری
عوامل مؤثر بر کاهش تقاضای آب شهری
سطح تحصیلات پاسخ‌گویان
طرح پژوهشی صرفه جویی
آب – آماری
پیشگفتار:
صرفه جویى کم مصرف کردن نیست، درست مصرف کردن است.» هرچند همه ما بارها این جمله را شنیده یا خوانده ایم، اما اغلب از کنار آن بى تفاوت گذشته ایم. این که چرا در اغلب خانواده هاى ایرانى با وجود تربیت دینى و آموزه هاى اخلاقى، صرفه جویى هنوز نهادینه نشده یا رنگ و بویى ندارد پرسش مهمی است که گاه بی توجه از کنار آن عبور می کنیم.
در مبانى عقیدتى مسلمانان به مراتب این امر مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. در قرآن کریم آمده است: «از نعمت هاى الهى بخورید و بیاشامید ولى اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.» (سوره اعراف آیه ۳۱) صرفه جویى به تعبیرى ترسیم آینده در قالب برنامه ریزى صحیح و درست است. بنابراین صرفه جویى کردن به معناى داشتن تفکرى آینده نگرانه است به گونه اى که هم مى توان از زندگى امروز احساس رضایت و هم از آینده خیالى آسوده داشت.
حیات موجودات زنده در گرو آب به عنوان مایع حیات است. گرچه منابع آبی در جهان به شکل های مختلفی همچون دریا ، باران ، رودخانه و... دیده میشود، اما عدم تناسب میان مصرف و چرخه تولید آب و عدم تناسب در پراکندگی جغرافیایی سبب شده است، معضلات عمده‌ای برای انسان پدید آید. هر گونه حیات محتاج آب است. امروزه معضل آب در جهان سبب شده است که جمله"انسان ها برای ادامه حیات خود به آب آشامیدنی نیاز دارند" به یکی از سرفصل های مهم و بنیادین برنامه ریزان و سیاستگذاران مبدل شود.
با افزایش جمعیت شهرهایی مانند بجنورد، کمبود منابع آب طبیعی به نگرانی عمده این شهرها بدل شده است. گاهی بدلیل مشکلات کمبود آب ، این ماده را جیره بندی می‌کنند تا مصرف آن تعدیل شود. اما به راستی مشکل از کجا آب می خورد؟
درپی اظهار نگرانی از کمبودها و یا افزایش تقاضای تأمین بموقع و مناسب و عدم امکان تأمین بیشتر آب درفصل تابستان به علل مختلف از جمله خشکسالی ها و جریان کم ورودی به سدها و یا افت سفره های زیرزمینی، زنگ های خطر کمبود و لزوم اعمال صرفه جویی و چاره جویی بحران به صدا درآمده‌است. اما واقعیت این است که بدون شناخت و توجه به نقش، اهمیت، خواست و فرهنگ مصرفی بخشهای کوچک یا بزرگ مردم، صرفه جویی آب امکان پذیر نیست مصرف کنندگان باید ارزش واقعی آبهای تأمین شده و اهمیت حفاظت و نگهداری و مصرف بهینه آنها را بیش از پیش شناخته و مورد توجه قراردهند تا هر یک به سهم خود، در رسیدن به اهداف صرفه جویی، تلاش کنند.
یکی از راههای افزایش آگاهی و ایجاد انگیزه و علاقه مندی برای صرفه جویی بین مردم تبلیغاتی است که رسانه های مختلف می توانند انجام دهند. رسانه ها باید مردم را از مشکلاتی که در اثر مصرف بی رویه آب با آن دست بگریبان می شوند بهتر و بیشتر آگاه نمایند تا با جلب مشارکت مردم و هماهنگی گروه های مختلف مصرف کننده بتوان این معضل را تا حدودی بر طرف کرد. در واقع مصرف‌کنندگان می دانند که تلاش امروز آنان برای رفاه بهتر فرزندانشان دررآینده است و هدر دادن منابع فعلی آب، به معنی محروم کردن نسلهای بعدی از این موهبت الهی است.
مدتی است که دولت، هفته اول تیرماه را به عنوان هفته صرفه جویی درمصرف آب آب انتخاب، معرفی و به کار گرفته است و با تمام توان و به کارگیری رسانه های گروهی، سعی در شناسایی و جلوگیری از اتلاف و یا به هدر دادن آب که یکی از نعمات گران قدر و بزرگ خداوندی است، می نماید.
صرفه جویی را می‌توان به کمک سه لایه مهم جامعه، یعنی «مدیران و تصمیم گیران»؛ «مصرف کنندگان عمده» و «خرده مصرف کنندگان یا ساکنین جوامع شهری» اعمال کرد. اجرای صرفه جویی، به همکاری مسئولین، مدیران، مهندسان و همه مردم که حلقه های بهم پیوسته جامعه هستند بستگی دارد. تا بتوان آب مورد نیاز برای تداوم حیات و بقای نسل های آینده و آینده بسیار دور، را حفاظت و اقدامات «صرفه جویی» را کامل نمود.
فصل اول
کلیــــــات
چکیده:
کمبود آب در ایران یکی از عوامل محدود کننده اصلی توسعه فعالیتهای اقتصادی در دهه های آینده به شمار می رود. متأسفانه در کشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به شکل یک فرهنگ جایگاه خاص خود را پیدا نکرده است، به همین جهت دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب یک اصل اساسی و ضروری است که این مهم جز با ایجاد یک نظام جامع مدیریت آب میسر نیست. مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور در ارتباط با تأمین آب کشاورزی، شهری و صنعتی انجام شده، عمدتاً در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده است و کمتر توجهی به مدیریت مصرف گردیده است.
در نگرش جدید جهانی، آب کالایی اقتصادی- اجتماعی و به عنوان نیاز اولیه انسان محسوب می شود. هر چند آب یکی از منابع تجدید شونده به شمار می رود، اما مقدار آن محدود است. با توجه به رشد جمعیت، گسترش صنعت، بالا رفتن سطح بهداشت و رفاه عمومی، سرانه منابع تجدید شونده رو به کاهش می باشد.
موضوع مدیریت تقاضا و صرفه جویی آب در بخشهای شهری، کشاورزی و صنعتی به الگوی مصرف و تلفات آب شهری، عوامل مؤثر بر کاهش تقاضای آب شهری و وضعیت مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت پرداخته شده و سپس به گوشه ای از مطالعات و اقدامات انجام شده در کاهش تلفات در این بخشها اشاره خواهد شد. در انتها روشهایی برای جلوگیری از کاهش مصرف و اسراف آب ارائه می گردد.
مقدمه :
در نگرش جدید جهانی، آب کالایی اقتصادی- اجتماعی و به عنوان نیاز اولیه انسان محسوب می شود. هرچند آب یکی از منابع تجدید شونده به شمار می رود، اما مقدارآن محدود است. با توجه به رشد جمعیت، گسترش صنعت، بالا رفتن سطح بهداشت و رفاه عمومی، سرانه منابع تجدید شونده رو به کاهش می باشد.
ایران با متوسط نزولات جوی 260 میلی متر در سال از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود است. عواملی همچون رشد جمعیت، نیاز به غذای بیشتر، ضرورت ارتقای سطح بهداشت و رفاه اجتماعی، توسعه صنعتی و حفاظت اکوسیستمها، تقاضای آب را روز به روز بیشتر می کند. با توجه به رشد جمعیت در ایران، سرانه منابع آب تجدید شونده سالانه که در سال 1335، 7000 مترمکعب بوده، در سال 1375 به 2000 مترمکعب کاهش یافته و پیش بینی می شود که تا سال 1400 به حدود 800 مترمکعب کاهش یابد که پایین تر از مرز کم آبی (1000 مترمکعب) است. با توجه به تقسیم بندی سازمان ملل متحد، در سال مزبور ایران نه تنها شرایط تنش و فشار ناشی از کمبود آب را تجربه خواهدکرد، بلکه وارد شرایط کمیابی شدید آب می گردد [1]. در سالهای خشک، از هم اکنون شاهد کمبود و بحران آب هستیم که می تواند نه تنها خسارات اقتصادی بلکه تنش های اجتماعی- سیاسی و مخاطرات بهداشتی به بار آورد.
همانگونه که ذکر شد، متوسط نزولات جوی کشور 260 میلی متر در سال می باشد و این مقدار کم، توزیع مکانی بسیار ناهمگن دارد. به طوری‌که فقط 1% از مساحت ایران بارشی بیش از 1000 میلیمتر دارد، در حالی‌که 28% از سطح کشور، بارش سالیانه کمتر از 100 میلیمتر را دارد. از 415 میلیارد مترمکعب نزولات سالانه در ایران، حدود 70% آن تبخیر می شود. با ورود سالیانه دوازده میلیارد مترمکعب آب ورودی از مرزها به داخل کشور، کل منابع آبی تجدید پذیر کشور 135 میلیارد مترمکعب است که تا سال 1379، 95 میلیارد مترمکعب از این آب استحصال شده است. از این مقدار آب استحصال شده، به ترتیب 93، 5 و 2 درصد در بخشهای کشاورزی، شهری و صنعتی به مصرف رسیده است. علاوه بر محدودیت مقدار منابع آب، هزینه های استحصال آب و محدودیت منابع مالی نیز طرحهای توسعه منابع آب جدید را با مشکل و محدودیت مواجه کرده است.
بانک جهانی در گزارشی از کاهش سرانه آب قابل استحصال و از دست دادن کیفیت آن، استفاده ناکارآمد راندمان پایش مصرف در بخشهای کشاورزی، صنعتی و کشاورزی؛ شوری و زهدار شدن اراضی، وضعیت نامطلوب تعمیرات و نگهداری، محدودیت جبران هزینه ها و نبود هماهنگی بین سازمانهای ذیربط، بعنوان چالشهای پیش رو آب کشور نام برده است [2].
توزیع غیریکنواخت آب در طول مکان و زمان، وجود بیشترین تقاضای آب در زمان وقوع کمترین بارندگی، عدم توازن بین عرضه و تقاضای آب و خصوصاً افزایش تقاضای آب به دلایل ذکر شده و محدودیت منابع آبی و در بعضی مکانها کاهش آن با تنزل کیفیت آب سفره های زیرزمینی به دلیل برداشت بیش از حد مجاز، پیشروی آبهای شور، دفع غیرصحیح فاضلابهای خانگی و پساب های صنعتی، بالابودن هزینه های تأمین آب جدید با رقابت شدید بین گروههای مصرف کننده آب به دلیل کم بودن منابع آبی، استفاده ناکارآمد از آب، اتلاف زیاد آب در بخش کشاورزی و بالابودن آب به حساب نیامده در بخش شهری، و مکانیزم قیمت گذاری ناکارآمد از جمله دیگر مشکلات آبی کشور می باشد که مدیریت منابع آب کشور را پیچیده کرده است.
با این مشکلات، یکی از اهداف بلندمدت مدیریت راهبردی آب کشور تعادل برقرار کردن بین تقاضای آب و منابع آب موجود با کمترین هزینه ممکن می باشد [3]. برای پاسخگویی به نیاز روز افزون تقاضای آب در کشور، توسعه منابع آبی جدید شامل بهره برداری بهینه از منابع آبی باقیمانده، استفاده مجدد از فاضلاب، شیرین کردن آب های شور و افزایش ظرفیت تولید منابع موجود، در نظر گرفتن راهبردهای صرفه جویی آب در بخشهای مختلف اقتصادی، و توسعه روشهای مدیریت کارآمد جدید می توان نام برد.
بیش از دو دهه است که جهان پی برده است که در مدیریت منابع آب باید بیشتر به مدیریت تقاضا تا مدیریت عرضه توجه کرد. بدین منظور دانشمندان مدیریت تلفیقی آب را مطرح نموده اند. مدیریت تلفیقی، دو سیاست کلی و یک هدف اصلی دارد. سیاستهای مدیریت تلفیقی عبارتند از: 1) با آب باید به عنوان یک کالای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برخورد شود و 2) سیاستها و گزینه هایی که مدیریت آب را هدایت می کند باید در چارچوبی یکپارچه تحلیل شود. هدف اصلی مدیریت تلفیقی این است که به واسطه مدیریت تلفیقی آب، توسعه پایدار، کارآمد و عادلانه منابع آب حاصل شود. بنابراین مبانی مدیریت تلفیقی بر پایه ترکیب پذیری مدیریت تأمین با مدیریت تقاضا استوار بوده که جنبه های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی را درنظر می گیرد [4].
به طور کلی تمامی اقداماتی که بر کیفیت و کمیت آب ورودی به یک سیستم مصرف مؤثرند، بخشی از مدیریت عرضه می باشد و هرآنچه که بر مصرف و یا اتلاف آب پس از آن مؤثر است مدیریت تقاضا می باشد. به عبارت دیگر مدیریت تقاضای آب به فعالیتهایی اطلاق می شود که کمک می کند تا تقاضای آب کاهش یابد، راندمان مصرف بهبود یافته و از آلوده شدن یا نابودشدن منابع جلوگیری شود [5].
در این مقاله ضمن طرح و بیان اهمیت موضوع مدیریت تقاضا و صرفه جویی آب در بخشهای شهری، کشاورزی و صنعتی به الگوی مصرف و تلفات آب شهری، عوامل مؤثر بر کاهش تقاضای آب شهری و وضعیت مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت پرداخته شده و سپس به گوشه ای از مطالعات و اقدامات انجام شده در کاهش تلفات در این بخشها اشاره خواهد شد. در انتها روشهایی برای جلوگیری از کاهش مصرف و اسراف آب ارائه می گردد.
مسئله تحقیق :
کلیات تحقیق
در این گزارش سعی شده است با به کارگیری نظرسنجی تلفنی و پردازش و تحلیل علمی یافته ها نظر مردم بجنورد درباره صرفه جویی در مصرف آب مشخص شود. این گزارش حاصل جمع آوری پاسخ 1177 نفر از مردم بجنورد به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری است. این افراد به صورت تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند. در این گزارش نظر کسانی که تمایل به پاسخگویی به تمام پرسش های تحقیق را داشته اند، منعکس شده است.
روش شناسی؛
انسان شناسی علمی است که به مطالعه و بررسی گروه های متفاوت انسانی می پردازد. از این رو انجام هرگونه بررسی های انسان شناختی، دقت و روش خاصی را می طلبد.ساده انگاشتن و گذر سریع از بسیاری موارد که در تحقیق معمولی جلوه می نماید،می تواند از داشتن دید عمیق نسبت به موضوع جلوگیری کند و منجر به دیده نشدن برخی اطلاعات شود.
از میان روش هایی که می توان در یک تحقیق انسان شناسی به کار برد، مصاحبه، مشاهده روش های مورد استفاده در این تحقیق بوده است. هم چنین انجام مطالعات اسنادی شامل مقاله های اینترنتی و منابع مکتوب، پیش از ورود به میدان کمک بسیاری در استفاده از دیگر روش ها داشته است.
اهداف تحقیق
هدف کلی این تحقیق. بررسی اهمیت صرفه جویی آب در بین مردم بجنورد به منظور جلوگیری از مصرف بی رویه آب می‌باشد.
زمان اجرای نظرسنجی
این نظرسنجی از تاریخ 20 تا 29 فروردین 1388 توسط خودم انجام شده است.
پرسشنامه نظرسنجی
- جنس
- سن
- تحصیلات
- به نظر شما صرفه‌جویی یعنی چه ؟
- در مصرف چه چیزهایی می توان صرفه جویی کرد؟
- شما تا چه اندازه در مصرف آب صرفه‌جویی می کنید؟
- در صورت عدم صرفه جویی در مصرف آب چه مشکلاتی برای مردم به وجود می آید؟
- به نظر شما برای صرفه جویی در مصرف آب چه کار می شه کرد؟
- به نظر شما کدامیک از رسانه ها در جهت تشویق مردم به صرفه جویی نقش مهمتری دارند؟
- تلویزیون در جهت تشویق مردم به صرفه‌جویی چه کاری می‌تواند انجام دهد؟
- رادیو در این رابطه چه کار می‌توانند انجام دهد؟
- روزنامه‌ها در این رابطه چه کار می‌توانند انجام دهند؟
- شهرداری برای صرفه‌جویی آب چه کاری می‌تواند انجام دهد؟
روش گرد آوری اطلاعات:
در این پژوهش، از نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) به روش پیمایشی و نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. عددهای داخل جدول گرد شده است. نتایج نظرسنجی های گذشته این مرکز نشان می دهد که رعایت نسبت جنسی در فرآیند اجرای نظر سنجی های تلفنی بسیار مشکل و گاه (بخصوص با توجه به محدودیت زمانی) غیرممکن است. از این رو در گزارش نتایج نظرسنجی ها ارتباط بین متغیرهای مستقل از قبیل جنس و سن و تحصیلات با متغیر وابسته مهم سنجیده و از کا اسکوار (chi-square) برای محاسبه سطح معنی داری آن استفاده می شود. نتایج قابل اعتماد (در سطح معناداری 95 درصد به بالا) گزارش خواهد شد.
جامعه نمونه
در این تحقیق نمونه آماری شامل 1177 نفر از مردم بجنورد است لازم به ذکر است که از این تعداد 36 درصد مرد و 64 درصد زن هستند.
پرسشنامه
پاسخگوی گرامی با پاسخ های صادقانه که عرضه می دارید ما را در جهت رفع برخی از مشکلات یاری می کنید و از آنجا که این پرسشنامه فاقد نام و نام خانوادگی شما می باشد و فقط در جهت یک تحقیق علمی و دانشجویی می باشد و از این همکاری شما کمال تشکر را داریم.
جنس....................... سن................... مدرک تحصیلی...................... شغل...................
- به نظر شما صرفه‌جویی یعنی چه ؟
- در مصرف چه چیزهایی می توان صرفه جویی کرد؟
- شما تا چه اندازه در مصرف آب صرفه‌جویی می کنید؟
- در صورت عدم صرفه جویی در مصرف آب چه مشکلاتی برای مردم به وجود می آید؟
- به نظر شما برای صرفه جویی در مصرف آب چه کار می شه کرد؟
- به نظر شما کدامیک از رسانه ها در جهت تشویق مردم به صرفه جویی نقش مهمتری دارند؟
- تلویزیون در جهت تشویق مردم به صرفه‌جویی چه کاری می‌تواند انجام دهد؟
- رادیو در این رابطه چه کار می‌توانند انجام دهد؟
- روزنامه‌ها در این رابطه چه کار می‌توانند انجام دهند؟
- شهرداری برای صرفه‌جویی آب چه کاری می‌تواند انجام دهد؟
فصل دوم
پیشینه پژوهش
مقدمه:
موضوع علم انسان شناسی انسان است. موجودی که در میان موجودات دیگر کره ی زمین، درون فرهنگ ها و ساختارهای خاص خویش زندگی می کند. «سفرهای انسان شناسان در سراسر جهان و در میان جوامع گوناگون انسانی، زاده ی اندیشه ی وجود فرهنگ های گوناگون بشری بوده است. پس از آن انسان شناسان برای یافتن پاسخ پرسش های خویش دست به جمع آوری و تحلیل داده هایشان درباره ی ساختارهای خویشاوندی، هنجارهای حقوقی، گونه های اعتقادی و... در جوامع گوناگون دند.»(دورتیه،1382،27-28)
نظام خانواده و خویشاوندی همواره یکی از موضوعات مورد علاقه ی انسان شناسان بوده است. بسیاری از آنان مانند مارگارت مید و برونیسلاو مالینوفسکی، قسمتی از عمرشان را صرف مطالعه ی این نظام درون جوامع ابتدایی کردند.
امروزه ساختارهای خویشاوندی و نهاد خانواده درون شهرها، به دلیل تبدیل شدن اکثر جوامع به جوامع شهری و به دنبال آن ورود به شرایط جدیدتری مانند مدرنیته، اهمیت فراوانی دارد. نظام جهانی و ساختارها و سازوکارهای پیچیده ی آن، همه ی جوامع را تحت تاثیر خود قرار داده است، به گونه ای که حتی دورترین نقاط نیز از تغییرات جهانی جدا نیست.
جوامع در حال توسعه ی امروزی تغییرات شتابزده ای در دهه های اخیر داشته اند. هجوم گسترده ی مردمان جوامع روستایی به شهرها و افزایش جمعیت، روز به روز بر درصد شهرنشینی و تشکیل حومه های فقیر نشین و بحران زا در این جوامع می افزاید.
مطالعات انسان شناسی شهری در این کشورها و به خصوص در حومه ها می تواند بررسی های سودمندی برای بهبود شرایط این کشورها درون زندگی های جدید جهان امروز، انجام دهد. از جمله در کشور ما، به دلیل حضور 70 الی 75 درصد شهرنشین در آن، اینگونه مطالعات می تواند بسیار مفید واقع شود. ایران در دو-سه دهه ی اخیر به صورت گسترده ای به سمت شهرنشینی و به دنبال آن ظهور حاشیه ها در کنار شهرهای بزرگ، حرکت کرده است. این امر به از میان رفتن تدریجی سایر اشکال زیستی در کشور ما خبر می دهد.
بسیاری از روستاها امروزه در کشور ما تبدیل به متروکه هایی بلا استفاده شده اند. برخی دیگر روز به روز از جمعیت جوان خود خالی و تبدیل به سکونتگاه هایی برای سالخوردگان که آنها نیز عاقبت خاهند مُرد، می شوند.برخی از روستاها به دلیل متاثر بودن از زندگی شهری و عدم تطبیق با فرهنگ خاص آن، دچار بحران و فروپاشی ساختارهای پیشین هستندو... .در مقابل این شرایط، در شهرها جمعیت گسترده ای از مهاجرین دیده می شوند. کسانی که به دنبال کار، دستیابی به امکانات بهتر، لذت بردن از تفریحات شهری و گاه گریز از شدت جریان سنتها در روستاها، روانه ی شهرها شده اند که اکثرا نیز جوان هستند.
ادبیات و پیشینه ی تحقیق؛
الگوی مصرف و تلفات آب شهری
در مطالعاتی که توسط سازمان ملل متحد در سنگاپور صورت گرفت، حداقل آب مصرفی هر شهروند برای حفظ بهداشت و سلامت جامعه 99 لیتر در روز تعیین گردیده است [6]. برطبق برنامه سوم توسعه، الگوی مصرف آب هر خانوار 5/22 مترمکعب در ماه تعیین شده که در نتیجه هر نفر بطور متوسط در شبانه روز می تواند 150 لیتر آب مصرف نماید (جدول 1) [7]. متأسفانه باتوجه به رشد بی رویه شهرنشینی در کشور، آمار چند ساله اخیر نیز نشان از مصرف سرانه بطور متوسط 250 تا 300 لیتر در شبانه روز می دهد. در سال 1373 متوسط تقاضای سرانه آب شهری در کشور 242 لیتر نفر روز بدست آمده است [8 و 9]. به عنوان مثال در سال 1379، فقط 47 درصد مشترکان کشور کمتر از الگوی مصرف، آب مصرف کرده و در مجموع 24 درصد آب شرب تولیدی در کشور را به کار بردند. در حالی‌که 11 درصد مشترکان، 24 درصد آب شرب تولیدی را مصرف کردند [10]. با توجه به هزینه های بالای تأمین، انتقال و توزیع آب، افزایش بی رویه مصرف و منابع محدود آب قابل دسترس، شهروندان با بحرانهای جدی جدیدی در آینده روبرو می باشند.
جمعیت شهری کشور از 6 میلیون نفر در سال 1335 به 31 میلیون نفر در سال 1370 و در حال حاضر به بیش از 46 میلیون نفر رسیده است. مصارف آب شهری در سال 1372 نسبت به سال 1362، 5/1 برابر شده است. در جدول 2 میزان رشد جمعیت، برداشت آب و سرانه مصرف آب شهری در طی سالهای 1345 تا 1375 برای شهر تهران به عنوان نمونه ارائه شده است [11، 12، 13 و 14].
جدول 1- الگوی توصیه شده مصارف سرانه خانگی برحسب لیتر در روز (تا سال 1390) [7]
نوع مصرف
حداقل (لیتر)
حداکثر (لیتر)
آشامیدن
3
5
پخت و پز
5
10
حمام
25
50
لباسشویی
10
20
ظرفشویی
5
15
دستشویی و توالت
20
30
شتشوی خانه
3
10
کولر و تهویه مطبوع
2
5
متفرقه
2
5
جمع
75
150
جدول 3- جزئیات مصرف سرانه خانگی در تهران (1365) [15]
نوع مصرف
لیتر/ نفر/ روز
میلیون مترمکعب
درصد
خانگی
120
9/264
43
مصارف عمومی
120
1/44
8
تجاری و صنعتی
30
2/66
11
فضای سبز عمومی
30
2/66
11
تلفات تأمین، انتقال و توزیع
74
4/163
27
جمع کل استحصال
274
8/604
100
مطالعه و اجرای روشهای مدیریت تقاضای آب (کاهش تقاضا و مصرف، کاهش تلفات آب، استفاده مجدد از آب و فاضلاب، شیوه های جدید توزیع آب در شهر، ...) نه تنها فشار بر منابع آب را کاهش داده، بلکه کم هزینه تر از پروژه های جدید تأمین آب (انتقال بین حوزه ای از راههای دور، احداث سدهای جدید و ...) بوده و هزینه مدیریت فاضلاب را نیز کاهش می دهد.
میزان آب به حساب نیامده در استانهای مختلف کشور بین 25 تا 60 درصد گزارش شده است [17]. در مطالعه ای که در سال 1374 در خصوص تلفات آب در شهرهای بوشهر، تبریز و اهواز بعمل آمد، میزان تلفات آب در این شهرها به ترتیب 34، 30 و 50 درصد گزارش شده است [18]. بیشترین سهم تلفات مربوط به این شهرها، شکستگی لوله ها گزارش شده است. طبق استانداردهای جهانی برای کشورهای خشک و نیمه خشک و کم آب، حداکثر آب به حساب نیامده در یک شبکه توزیع حدود 15% و برای کشورهای پرآب حدود 25% توصیه شده است. طبق این استاندارد، برای شرایط ایران چنانچه آب به حساب نیامده از میزان 15% تجاوز نماید، ضرورت سرمایه گذاری برای بازیافت الزامی است. آب به حساب نیامده به میزان آبی گفته می شود که درصورت حساب فروش شرکت های آب و فاضلاب منظور نمی شود و اغلب به دلیل قرائت غلط کنتورها، انشعابهای غیرمجاز، کنتورهای با پلمپ باز و نشت در شبکه به دلیل پوسیدگی و از کارافتادگی لوله ها صورت می گیرد. میزان آب به حساب نیامده شهرها از 25 تا 60 درصد می باشد [17]. آب به حساب نیامده شبکه های شهری برخی از شهرهای کشور و دیگر کشورها به ترتیب در جدولهای 5 و 6 ارائه شده است.
جدول 5- آب به حساب نیامده شبکه های شهری برخی استانهای کشور [17]
نام استان
آذربایجان شرقی
آذربایجان غربی
اصفهان
بوشهر
تهران
خوزستان
لرستان
کردستان
قم
میزان تلفات (برحسب درصد)
24
24
29
28
30
29
39
24
25
جدول 6- آب به حساب نیامده شبکه های شهری برخی کشورها [19]
نام کشور
ایتالیا
انگلیس
اسپانیا
ژاپن
آلمان
سنگاپور
مالزی
چین
ایران
میزان‌تلفات(برحسب‌درصد)
15
25
13
15
7
7
21
8
28
به عنوان مثال، آب تصفیه شده ورودی به شهر تهران در سال 1371،682 میلیون مترمکعب و آب فروخته شده 377 میلیون مترمکعب و بالطبع آب به حساب نیامده 306 میلیون مترمکعب یا 45 درصد بدست می آید. از این مقدار 163 میلیون مترمکعب آب، یعنی 24 درصد مربوط به تلفات شبکه توزیع و 37 میلیون مترمکعب آن یعنی 5 درصد مربوط به استفاده غیرمجاز می باشد. حدود 45 درصد آبی که با سرمایه گذاری های کلان در زمینه های تأمین، انتقال، تصفیه و توزیع تولید می شود نه تنها تلف می شود که ضایعاتی را نیز به وجود می آورد.
بنابراین سرمایه گذاری لازم برای رساندن مقدار آب به حساب نیامده به حدود استانداردهای جهانی الزامی است. طبق برآورد دفتر مطالعات کاهش آب به حساب نیامده در سال 1379، کاهش یک درصد آب به حساب نیامده به معنی بازگشت 5/2 میلیارد تومان به توان مالی شرکت های آب و فاضلاب و برابر است با ایجاد 200 میلیون مترمکعب ظرفیت جدید تأمین آب در شرکتهای آب و فاضلاب که بالطبع، نیاز به سرمایه گذاری جدید در ایجاد تأسیسات را کاهش خواهد داد [20]. این افزایش درآمد به معنای ارتقای توان اجرایی این شرکتها ست.
در مطالعه ای که در مورد دلائل اتلاف آب در شبکه آب شهر بوشهر و تأثیر آن در اقتصاد صورت پذیرفت نشان داد که کاهش هزینه های اجرای طرحهای جلوگیری از آب به حساب نیامده بعد از پایان سال اول و از طرفی افزایش درآمد حاصل از آب به حساب نیامده جلوگیری شده، باعث گردیده که نقطه سر به سر (درآمد- هزینه) در سال دوم از دوره چهارساله برنامه ریزی جهت کاهش آب به حساب نیامده قرار گیرد که توجیه پذیری طرح را نشان می دهد [21]. قابل توجه است که این نتیجه براساس هزینه توزیع آب شبکه در داخل شهر محاسبه شده که اگر هزینه تأمین آب از محل برداشت تا ورودی شهر نیز به قیمت هر مترمکعب آب اضافه شود نقطه سربه سر زودتر و توجیه پذیری طرح بیشتر خواهد شد.
عوامل مؤثر بر کاهش تقاضای آب شهری
به طور کلی در مدیریت تقاضا، کاهش آب به حساب نیامده، کاهش فشار در شبکه، نوع سیستم توزیع آب در شهر، اصلاح سیستم لوله کشی آب منازل، استفاده از قطعات و وسایل کاهنده مصرف آب، نرخ گذاری آب و آموزش صرفه جویی در مصارف آب شهری روشهای مناسب برای کاهش تقاضا و مصرف آب می باشند که باید از طریق ابزار قانونی، فنی، مالی و نیز برنامه آگاه کردن و آموزش همگانی به طور فعال و مستمر پیگیری گردد.
رفتارها یا نیّات رفتاری مردم نسبت به صرفه جویی در مصرف آب به نگرش و میزان آگاهی آنان نسبت به مسائل مربوط به آب بستگی دارد. از اینرو، برای اینکه فعالیتهای مدیریت تقاضای آب به طور موفقیت آمیز اجرا شوند، لازم است که آگاهی ها و نگرشهای مردم نسبت به صرفه جویی در مصرف آب اصلاح شود تا همکاری آنها در اجرای این برنامه ها بیشتر شود. شهر کاشان یکی از شهرهایی است که با کمبود آب مواجه بوده و قرار است به زودی پروژه انتقال آب از رودخانه زاینده رود به این شهر بهره برداری شود. به منظور اطلاع از میزان آگاهی ها و سنجش نگرش مردم کاشان نسبت به صرفه‌جویی آب، ارتقای سطح آگاهی آنها از اهمیت و وضعیت آب شهر، آموزش راههای صرفه جویی، تغییر نگرش آنها به سمت صرفه جویی و بالا بردن قابلیت پذیرش آنها برای اجرای اقدامات مدیریت تقاضا تحقیقی پیمایشی در این شهر انجام شد [22]. نتایج این تحقیق نشان داد که میزان آگاهی مردم نسبت به ضرورت صرفه جویی در مصرف آب و کارایی روشهای مختلف صرفه جویی بر نگرش آنها به آب و نیز بر رفتار آنها در جهت صرفه جویی آب تأثیر معنی داری دارد. با تحلیل روند تغییرات مصرف سالانه آب برخی از خانوارها (کاهش و یا افزایش ناگهانی) معلوم شد که عامل اصلی این تغییرات، اصلاح سیستم لوله کشی منزل و یا برعکس پیدایش نشت در لوله کشی بوده است.
کمبود اطلاع از میزان مصرف و الگوی بهینه مصرف آب، کمبود اطلاعات کافی در مورد عوامل افزایش تقاضا، پایین بودن قیمت آب، تصور مردم از آب به عنوان یک کالای اجتماعی و ارزان قیمت، راحت تر بودن اجرای برنامه های عرضه آب، کمبود درک مفاهیم، قلمرو و پتانسیل های مدیریت تقاضا، پایین بودن قابلیت پذیرش جامعه برای اجرای فعالیت های مدیریت تقاضا، کمبود همکاری و هماهنگی بین نهادها و سازمانهای آبی، مقاومت سازمانهای آبی برای تغییر در سیستم سنتی خود، و اشتغال زایی بیشتر اقدامات عرضه آب از جمله موانع اجرای فعالیت های مدیریت تقاضا می باشند. بسیاری از این موانع به آسانی به واسطه برنامه های آموزش و آگاهی عمومی و ابزار قانونی برداشته می شوند.
یکی از پارامترهای موثر بر الگوی مصرف و مدیریت تقاضای آب، نرخ آب می باشد. تعیین قیمت مناسب برای آب هم موجب صرفه جویی آن توسط مصرف کنندگان و کاربرد بهینه آن در مصارف تجاری و صنعتی شده و هم درآمدی از فروش آن برای شرکتهای آب و فاضلاب حاصل می شود تا بخش عمده ای از هزینه های خدمات آبرسانی و تصفیه آن را تأمین نماید. از طرفی رعایت بهداشت و سلامتی شهروندان به شدت به عرضه آب بستگی دارد و گرانی آب بهداشت عمومی را با مشکل مواجه می سازد. در ایران وضعیت موجود سیستم نرخ گذاری آب در درجه اول تحت تأثیر ملاحظات سیاسی- اجتماعی می باشد و به تبع آن عملکردهای مالی و اقتصادی از درجه اهمیت کمتری برخوردار است. در همه استانهای کشور به جز استان چهارمحال و بختیاری، میانگین فروش آب کمتر از قیمت تمام شده آن در شرکت های آب و فاضلاب می باشد. جهت مقایسه، متوسط فروش و قیمت تمام شده آب استان تهران و استان کردستان در سال 1375 در جدول 7 آورده شده است.
جدول 7- مقایسه میانگین فروش آب شهری و قیمت تمام شده آن در سال 1375 [1]
شرکت آب و فاضلاب
میانگین فروش
قیمت تمام شده
تهران
164
204
قم
127
237
غرب استان تهران
130
174
شرق استان تهران
210
251
جنوب غربی تهران
162
177
شرکهای غرب تهران
139
177
ورامین
161
138
کردستان
119
214
در طی سالهای 1365-1355، با افزایش 25 درصدی درآمد خانوارها و افزایش 45 درصدی شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی، میانگین قیمت یک مترمکعب آب تنها 14 درصد افزایش یافته است. در بعضی از نقاط کشور از جمله شهر تهران، «بی کشش بودن تقاضای آب» یعنی عدم تأثیرپذیری کاهش مصرف آب با افزایش قیمت نشان داده شده است. بنابراین در این شرایط، قیمت گذاری تصاعدی آب به تنهایی سیاست مؤثری برای ایجاد انگیزه در مصرف کنندگان به صرفه جویی در مصرف آب نخواهد بود.
در طرح آبرسانی تبریز از زرینه رود، کل هزینه طرح بدون تنزیل به حال، 420 میلیارد ریال، بعلاوه 105 میلیون دلار بوده است [23]. هزینه طرح آبرسانی به یزد از زاینده رود، هر مترمکعب تقریباً 1300 ریال هزینه دربر داشته است. اگر مصرف کنندگان آب و تصمیم گیرندگان اطلاع کافی از هزینه های اجتماعی- اقتصادی این طرح ها داشته باشند (غیر از هزینه های احتمالی زیست محیطی)، علاقه‌مندی و رویکرد آنها به صرفه جویی بیشتر خواهد شد.
موضوع بسیار مهم در مدیریت آب شهرهایی که انتقال بین حوزه ای و یا از مسافتهای طولانی به آنها انجام می شود این است که قبل از طراحی، اجرا و بهره برداری از این پروژه ها، مطالعات جامع آب شهری انجام شود. با انتقال آب و افزایش منابع آب این شهرها، مسئله کمبود آب در کوتاه مدت حل خواهد شد؛ چراکه رسیدن آب به این شهرها، می تواند موجب افزایش جمعیت و تقاضاهای آبی از طریق مهاجرت و نیز تغییر الگوی مصرف شود و مجدداً این شهرها را با کمبود آب مواجه کند. از اینرو، مطالعه نحوه مناسب توزیع آب در شهر و دیگر روشهای مدیریت تقاضا همزمان با عرضه آب بیشتر امری ضروری برای پایداری سیستم آب شهری است.
آب صنعت
در بخش صنعت نیز الگوهای مصرف بدرستی تنظیم نشده و هیچ مطالعه گسترده ای از وضعیت مصرف آب صنایع بزرگ و پتانسیل صرفه جویی در آنها به چشم نمی خورد و بهره برداری در حدی بسیار پایین تر از استانداردهای جهانی است.
حجم کل آب برداشتی کارگاههای صنعتی کشور در سال 1366 معادل 574 میلیون مترمکعب بوده که 46 درصد آن از منابع زیرزمینی کشور و 54 درصد از منابع آب سطحی تأمین شده است [28]. در سال 1377، صنایع کانی و غیرفلزی با یک میلیارد مترمکعب و صنایع غذایی با حدود 600 میلیون مترمکعب مصرف آب سالانه در مقام اول و دوم مصرف آب قرار می گیرند.
امروزه در جهان ملاحظات زیست محیطی از یک طرف و هزینه های ناشی از تولید پسابها از طرف دیگر، واحدهای تولیدی را مجبور به توجه خاص نسبت به کاهش مصرف آب کرده است. در این راستا طراحان سعی می کنند که با انتخاب مناسب فرایند تولید و کاربرد حداقل مواد اولیه لازم، به نحوی عمل
