چکیده
یکی از مباحث جذّاب علمی، بررسی تحوّلات واژه هاست. پژوهش حاضر نیز بر آن است تا با مطالعه و بررسی کتب نظم از آغاز زبان فارسی تا پایان قرن چهارم هجری و براساس نظریات دستور نویسان بنام زبان و ادب فارسی تحوّلات آوایی، سازه ای و معنایی «و» را مشخص کند. بدین منظور و در راستای تحقق این هدف، علاوه بر کتب نظم دوره ی مورد مطالعه، از 26 کتاب مربوط به دستور زبان فارسی و 3 فرهنگ لغت بهره گرفته می شود تا تحوّلات «و» از دو دیدگاه (واج، حرف) مورد بررسی قرار گیرد. نتایج به دست آمده از این پژوهش حاوی این مطلب است که «و» در طول ادوار تاریخی دچار تحوّلاتی شده است ، تحوّلاتی همچون ، ابدال ، تخفیف و قلب که در این پژوهش به تشریح کامل هر یک از آن ها پرداخته می شود. در این تحوّلات ، شیوه ی محاوره ی بین مردم و نویسندگی و شعرگویی ، شاعران و نویسندگان نیز در قرون مختلف بی تأثیر نبوده است. در بعضی ادوار تاریخی، همچون دوره ی باستان تا میانه تحوّلات هر دو جنبه ی نوشتاری و آوایی «و» را شامل می شده است ، اما از دوره ی میانه به بعد تحوّلات بیشتر نمودآوایی «و» را نشان می دهند. در طی دوره های مختلف، بعضی از اشکال و کاربردها و معانی حرف «و» کاربرد بیشتری داشته اند و بعضی از معانی نیز کم کم از دایره ی زبان خارج گشته اند که ضمن این پژوهش به تشریح هر یک از آن ها جداگانه پرداخته می شود.
واژه های کلیدی: زبان فارسی، دستور زبان فارسی ، متون نظم ، واج / و/، حرف «و».
فهرست مطالب
عنوان ...........................................................................................................................................
صفحه
- مقدمه ..........................................................................................................................................
1
- فصل اول: کلیات .........................................................................................................................
2
- 1- 1- کلیات تحقیق ...................................................................................................................
3
فصل دوم: مختصری درباره ی زبان، زبان فارسی و تحوّل آن........................................................
5
- 1-2- زبان واهمیت آن ..................................................................................................................
6
- 2-2-تعریف و توصیف زبان ..........................................................................................................
6
3-2- تاریخ تحوّل زبان ..........................................................................................................................
7
4-2- زبان فارسی و تاریخ آن باجمال ....................................................................................................
8
1-4-2- زبان های ایرانی کهن یا باستان ................................................................................................
8
2-4-2- زبان های ایرانی میانه ...............................................................................................................
8
3-4-2- زبان های ایرانی کنونی ............................................................................................................
9
5-2- نظام زبان ......................................................................................................................................
9
1-5-2- نظام آوایی ................................................................................................................................
9
2-5-2- نظام دستوری ...........................................................................................................................
10
3-5-2- نظام واژگانی ............................................................................................................................
10
6-2- زبان شناسی ..................................................................................................................................
10
1-6-2- دستور زبان ...............................................................................................................................
10
فصل سوم: واج «و»................................................................................................................................
12
1-3- آشنایی با حوزه های آواشناسی و واج شناسی .............................................................................
13
حروف و واج های زبان فارسی ..............................................................................................................
13
1-2-3- حرف .......................................................................................................................................
14
2-2-3- واج «و» ....................................................................................................................................
14
1-2-2-3- مصوّت ................................................................................................................................
14
2-2-2-3- صامت .................................................................................................................................
15
3-3- واکه ی مرکب ...............................................................................................................................
15
4-3- واج «و» .........................................................................................................................................
16
1-4-3- صامت ......................................................................................................................................
16
2-4-3- مصوّت .....................................................................................................................................
17
1-2- 4-3- مصوّت /O/ ........................................................................................................................
17
2-2-4-3- مصوّت / / (واو مجهول) ................................................................................................
18
3-2-4-3- مصوّت / / (واو معروف) .................................................................................................
18
4-2-4-3- مصوّت / / (پسوند) ........................................................................................................
20
5-2-4-3- واو مکتوب و غیر مکتوب ...................................................................................................
22
3-4-3- ـَـ و /aw/ (دو صوتی، دیفتونگ، مصوّت مرکب) ...................................................................
22
4-4-3- و /v/ واو معدوله .....................................................................................................................
24
5-4-3- «و» /o/ واو بیان ضمه یا بیان حرکت ما قبل ............................................................................
27
6-4-3- حذف مصوّت «و» ....................................................................................................................
28
7-4-3- مخفف ضمیر «او» ....................................................................................................................
28
فصل چهارم: تحوّلات سازه ای واج/و/ ........................................................................................
30
1-4- دگرگونی واج ها ..........................................................................................................................
31
2-4- تحوّل واج «و» ..............................................................................................................................
31
3-4- فرآیند ابدال ..................................................................................................................................
32
1-3-4- اقسام ابدال ...............................................................................................................................
33
- 2-3-4- ابدال های واج «و» ..........................................................................................................
33
- 4-4- تخفیف (سبک سازی) ..........................................................................................................
40
1-4-4- اقسام تخفیف ..................................................................................................................
41
1-1-4-4- تخفیف آغازین یا تخفیف در ابتدای کلمه و سخن .............................................................
41
2-1-4-4- تخفیف میانین یا تخفیف در وسط کلمه و کلام ..................................................................
41
3-1-4-4- تخفیف مصوّت های پایانی یا ترخیم ..................................................................................
42
4-1-4-4- وقوع همزمان دو فرآیند تخفیف و ابدال .............................................................................
42
5-4- ابدال و تخفیف تاریخی ...............................................................................................................
43
1-5-4- ابدال «و» معدوله ......................................................................................................................
43
2-5-4- ابدال «واو» مجهول به «واو» معروف ........................................................................................
44
6-4- قلب ..............................................................................................................................................
44
فصل پنجم: تحوّلات آوایی و نوشتاری واج /و/ ...........................................................................
45
1-5- تحوّلات آوایی و نوشتاری واج /و/ .............................................................................................
46
1-1-5- نظام آوایی و نوشتاری واج /و/ در ایرانی باستان ......................................................................
47
1-1-1-5- زبان پارسی باستان ...............................................................................................................
47
2-1-1-5- زبان اوستایی ........................................................................................................................
49
2-1-5- نظام آوایی و نوشتاری واج /و/ در دوره میانه ..........................................................................
49
1-2-1-5- زبان پهلوی اشکانی (پارتی) ................................................................................................
50
3-1-5- نظام آوایی و نوشتاری در دوره نو (فارسی دری) ....................................................................
52
1-3-1-5- زبان فارسی در دوره نو (فارسی دری) ................................................................................
52
4-1-5- مقایسه تحوّلات آوایی و نوشتاری واج /و/ در سه دوره تاریخی زبان فارسی .........................
53
5-1-5- نظام آوایی و نوشتاری واج /و/ در فارسی امروز ......................................................................
55
فصل ششم: حرف «و» و انواع آن از نظر آوایی، سازه ای و معنایی................................................
56
1-6- حرف و تحوّلات آن ............................................................................................................
57
2-6- حرف «و» ......................................................................................................................................
58
3-6- حرف ربط و اقسام آن ..........................................................................................................
58
4-6- تلفظ حرف «و» ....................................................................................................................
65
5-6- حرف ربط «و» در ساخت جمله های مختلط در سه دوره تاریخی ...........................................
68
1-5-6- دوره ی باستان .........................................................................................................................
68
2-5-6- دوره ی میانه ............................................................................................................................
70
3-5-6- فارسی دری ...................................................................................................................
71
6-6- ساختمان حرف اضافه «و» ....................................................................................................
71
7-6- معانی و کاربردهای حرف «و» (ربط، عطف) ................................................................................
72
1-7-6- برای عطف ...............................................................................................................................
72
2-7-6- فوریت و عدم تراخی ...............................................................................................................
73
3-7-6- برای حالت ...............................................................................................................................
74
4-7-6- استیناف ....................................................................................................................................
75
5-7-6- برای معیت و همراهی ..............................................................................................................
77
6-7-6- موازنه .......................................................................................................................................
78
7-7-6- ملازمت ....................................................................................................................................
79
8-7-6- استدراک ...................................................................................................................................
80
9-7-6- استفهام و تعجب ......................................................................................................................
81
10-7-6- تخییر ......................................................................................................................................
82
11-7-6- در جواب شرط ......................................................................................................................
82
12-7-6- در معنای علیّت ......................................................................................................................
83
13-7-6- در معنای امّا ...........................................................................................................................
83
8-6- مواردی دیگر از معنی حرف ربط «و» ...........................................................................................
83
1-8-6- «و» در معنی: بعد، سپس ..........................................................................................................
83
2-8-6- «و» بین دو ترکیب که عکس هم شوند ....................................................................................
84
3-8-6- «و» در معنی: زیرا، به دلیل این که ............................................................................................
84
4-8-6- «و» در معنای حالیه و تضاد ......................................................................................................
85
9-6- حرف اضافه «و» ...........................................................................................................................
85
10-6- ساختمان حرف اضافه «و» ..........................................................................................................
85
11-6- جای حرف اضافه «و» در جمله ..................................................................................................
86
12-6- معنای و کاربردهای حرف اضافه «و» .........................................................................................
86
1-12-6- مقابله .....................................................................................................................................
86
2-2-12-6- ملازمت .............................................................................................................................
87
3-12-6- مترادف «با» ............................................................................................................................
87
4-12-6- مترادف «از» ............................................................................................................................
87
13-6- نکاتی دیگر در مورد کاربرد حرف «و» .......................................................................................
88
1-13-6- «و» قسم مأخوذ از عربی در فارسی .......................................................................................
88
2-13-6- واو ابتداء ................................................................................................................................
88
3-13-6- حذف «و» ..............................................................................................................................
88
4-13-6- حذف همزه بعد از واو عطف ................................................................................................
89
فصل هفتم: نایافته ها ....................................................................................................................
91
1-7- نایافته ها در معنی حرف ربط «و» .........................................................................................
92
1-1-7- استبعاد و مباینت ......................................................................................................................
92
2-1-7- واو تردید .................................................................................................................................
92
3-1-7- التزام .........................................................................................................................................
92
4-1-7- اضراب .....................................................................................................................................
93
5-1-7- در معنی غایت .........................................................................................................................
93
6-1-7- به معنی خاصه: خصوصاً، بالاخص ..........................................................................................
93
7-1-7- آمدن «و» بعد از کلمه ی دیدن، در مفهوم (فهمیدن، اندیشیدن، دریافتن) ................................
93
8-1-7- در معنی علیّت .........................................................................................................................
93
9-1-7- در معنی تشبیه و همانندی .......................................................................................................
94
10-1-7- واو ابتداء ................................................................................................................................
94
2-7- نایافته ها در معنی حرف اضافه «و» ..............................................................................................
94
1-2-7- معادله .......................................................................................................................................
94
2-2-7- مترادف «برای» .........................................................................................................................
94
3-2-7- مترادف «به» ..............................................................................................................................
94
4-2-7- مترادف «در» .............................................................................................................................
95
فصل هشتم: «و» یک واژه یا وند عطفی؟........................................................................................
96
1-8- «و»، واژه یا وند عطفی؟ ........................................................................................................
97
2-8- «و» در ساخت کلمات مشتق ........................................................................................................
98
3-8- «و» در ساخت کلمات مرکّب (ترکیب) ........................................................................................
98
نتیجه گیری .............................................................................................................................................
100
کتابنامه ....................................................................................................................................................
102
«و» و تحوّل آن در زبان فارسی از آغاز تا پایان قرن چهارم (بر پایه متون نظم)