نگاهی مقدماتی به خوزستان
استان خوزستان با مساحت 64236 کیلومتر مربع، در جنوب غربی ایران قرار دارد. این استان از شمال به استان لرستان، از شمال شرقی به استان اصفهان، از شمال غربی به استان ایلام، از شرق و جنوب شرقی به استان های چهار محال و بختیاری و کهکیلویه و بویر احمد، از جنوب به خلیج فارس و از غرب به کشور عراق محدود می شود. استان خوزستان دارای 16 شهرستان و 29 شهر می باشد.
استان خوزستان که یکی از مهم ترین و با ارزش ترین مناطق ایران است; در جنوب غربی ایران واقع شده و از جاذبه های کم نظیر گردشگری در زمینه های طبیعی، تاریخی، معماری، اجتماعی و فرهنگی برخوردار است. خوزستان یکی از باستانی ترین و تمدن خیزترین ناحیه های جهان بوده و جزو کهن ترین سرزمین های متمدن بشری به شمار می رود. آفتاب دل نشین، آب فراوان، خاک مرغوب و مردمانی سخت کوش سبب شده; این منطقه یکی از پرحاصل ترین نقاط ایران شده و لقب "زرخیز" را از آن خود نماید.
درباره واژه "خوزستان"، معانی و تعابیر فراوانی وجود دارد که قدمت و دیرینگی این خطه را آشکار می سازد. برخی کلمه "خوز" را نام قبیله ای می دانند که در این منطقه ساکن بوده است. "ابن منظور" به سال 711 ه. ق. در "لسان العرب" اشاره دارد: " خوز قوم یا قبیله ای از مردم عجمند". از سوی دیگر "خوز" را به معنی "شکر" و "نیشکر" نیز معنا می کنند. زیرا خاک حاصلخیز و بارور خوزستان، استعداد ویژه ای برای رشد این گیاه، داشته و آنجا بهترین محصول نیشکر را به دست می داده است.
"خوزستان" در دوران باستان، به خصوص در دوره هخامنشی به دو ناحیه تقسیم می شد: بخش های شمال و شمال شرقی که انشان (انزان) نام داشت و سرزمین های با صفا، کوهستان ها و جنگل های فراوانی را شامل بود، و ناحیه جنوبی که دارای آب و هوای گرم و مرطوب و دشت های حاصلخیز و جلگه ای جنوبی که دارای آب و هوای گرم و مرطوب و دشتهای حاصلخیز و جلگه بوده است. بخشهای جنوبی که "عیلام" نام داشته یادآور تمدنهای دیرینه خوزستان است و به شدت تحت تاثیر فرهنگ "میان رودان" بوده و جغرافیای وسیعی را شامل می شده که حد فاصل لرستان و خوزستان و سواحل خلیج فارس امروزی است.
"استرابون" جغرافی دان عهد باستان، خوزستان را از حاصلخیزترین جلگه های جهان می داند; زیرا رودخانه های زیادی این دشت را مشروب می کرده که امکان کشاورزی و آبادانی را در این منطقه میسر می ساخته است . شاید بر همین اساس بوده که عده ای بر این اعتقادند که نام این سرزمین "هند" یا "اند" بوده که به معنای جایی با آبهای فراوان می باشد. در کتاب "مجمع التواریخ و القصص" خوزستان به نام "حجوستان" و "حبوجستان" آمده که به نظر می آید ماخوذ از زبان پهلوی با عناوین "حبوجستان" و "حوجستان" است.
وجود مراکز علمی و فرهنگی همچون دانشگاه جندی شاپور در این استان، دال بر اهمیت و رونق این خطه ارزشمند می باشد که استادان بزرگ دانش پزشکی را از یونان، مصر، هند و روم گرد هم آورده بوده است. پزشکان برجسته و ناماوری که به مداوای بیماران و تدریس دانشجویان رشته پزشکی در این دانشگاه مشغول بوده اند. این دانشگاه که به دستور شاپور اول (271-241 م) بنیان نهاده شد. توسط شاپور دوم (ذوالاکتاف) مرمت و بازسازی گشت و در زمان انوشیروان تکمیل و توسعه یافت. علما، دانشمندان و شاعران بزرگی همچون "ابونواس حسن بن هانی خوزستانی"، که از ارکان شعر عرب است، "عبدالله بن میمون اهوازی"، "نوبخت اهوازی منجم" و فرزندانش، جورجیس پسر بختشوع گندیشاپوری و شاعران عرب زبان شیعی، مانند "ابن سکیت" و "دعبل خزائی" که با اشعار خود ولایت و امامت را پاس داشته اند و زبان به مقاومت گشوده اند از همین منطقه برخاسته و در این دیار زندگی می کرده اند. نفت و گاز مهمترین منابع طبیعی کشور; برای اولین بار در این استان و در شهر مسجد سلیمان، قریب به 80 سال پیش کشف و استخراج شد. از آن موقع تا کنون حوزه های نفتی فراوانی در این استان کشف و مورد بهره برداری قرار گرفته که ازمهمترین آنها حوزه های نفتی اهواز می باشد. پالایشگاه آبادان و پتروشیمی بندر امام و ماهشهر و... از جمله صنایع وابسته به نفت در این استان می باشند. رودخانه کارون پر آب ترین رودخانه شرقمیانه، به همراه رودخانه های دز، کرخه، اروند و گتوند; این استان را به یکی از مساعدترین استان ها برای اجرای طرح های کشاورزی تبدیل نموده و هم اکنون بزرگترین طرح تولید نیشکر و صنایع جانبی آن، در این استان در حال انجام است. ارتباط این استان به آب های آزاد از طریق بنادر آبادان و خرمشهر، امکان دیگری از این استان برای تجارت آزاد می باشد.
برد نشانده
آثار باستانی برد نشانده بین راه مسجد سلیمان و سد شهید عباسپور قبل از گدارلنده واقع است. در بالای تپه ای صفه مانند ، صفه سلیمان سر مسجد وجود دارد . این صفه 28 پله و هر پله8/5 متر طول دارد.صفه مزبور از چهار طرف پلکان دارد و در سمت شرق و غرب این پلکانها 5 دهانه است که هر دهانه آن 7/20 متر پهنا داشته. بردنشانده یا میل نشانده در درون یک ساختمان ویرانه در ابتدای قسمت سفلای این مجموعه به چشم می خورد.
در قسمت غربی و شمال غربی برد نشانده آثار خرابه های سنگی گورهای اسلامی و مقابر قدیمی وجود دارند. قدیمی ترین تاریخ ثبت شده برلوحه سنگ گور اسلامی ،1216ه.-ق است. آثار زیادی از ساختمانهای کهن و جای یورتهای شبانی و بندهای آبرسانی و جویها و خانه ها دیده می شود. اشیای به دست آمده از بردنشانده بیشتر مسکوکات و سفال اند. مسکوکات بیشترمسین و سفالها از جنس سفال های ضخیم نخودی رنگ دوران عیلامی کهن بوده اند . یکی از میلهای بردنشانده ،سرستون های بنای آن، و ... به موزه شوش انتقال داده شده اند.
بقعه امام زاده عبد الله
بعقه امام زاده عبدالله بربالای تلی در جنوب شهر شوشتر قرار دارد و دارای چشم اندازبسیار زیبایی است . ساختمان اصلی آن را به المستنصر بالله خلیفه عباسی نسبت می دهند. دربالای سردرحرم امام زاده عبدالله ، کتیبه ای به خط کوفی باقی مانده که تاریخ 625ه.-ق. را دارد .این بقعه در گذشته دارای ساختمانهای جنبی چون مدرسه ، کتابخانه ، و مهمانسرا بوده است که به مرور زمان از بین رفته اند.امام زاده عبدالله محل دفن یکی از فرزندان امام زین العابدین (ع) است.ضریح آن در زمان ناصر الدین شاه قاجار به سال 1270ه.-ق. به سبک ضریح سازی اواخر صفوی ساخته شده است . این بنا گچ بریهای دوران قاجاریه را دارد و نقش سروها و شیشه کاری مرکز دایره گنبد و حاشیه بندی آن جالب است.در تاریخ 28دی 1369ه.- ش. به اتفاق آقایان محمد ابریشم کار و محمود کریمی از امامزاده عبد الله درشوشتربازدید شد.سقف بقعه ترک برداشته است ودر وضع بدی قرار دارد وایوانهای بقعه نیزدرحال نابودی اند. متولی بقعه درحال حاضرآقای سید حسین کلیدداراست
ایوان کرخه
شاپور دوم ساسانی(309-379) در 25 کیلومتری غرب شوش بر ساحل راست رودخانه کرخه یک شهر جدید شاهی بنا کرده که در متن پهلوی شهرستان های ایران از این شهر به نام (ایران کردشاپور)نام برده شده یعنی شهری که شاپور ساخته است و امروزه ان را ایوان کرخه گویند. طرح شهر به روش غربی است. شهر به شکل مستطیلی است که چهار کیلومتر طول و یک کیلومتر عرض آن است. شهر را باروی مستحکمی در بر گرفته که این بارو با خشت ساخته شده. ایوان کرخه دارای انواع تاسیسات شهری از جمله کارگاه های بافندگی ابریشم بوده است، که در پرتوی آن پارچه های ابریشمی این شهر به نقاط دور و نزدیک صادر می شده است. آثار معماری و شهرسازی ایوان کرخه تاثیر زیادی بر معماری ایران و خارج از ایران داشته است.
ایوان کرخه آثار شهری از دوره ساسانیان است و زمانی یکی از مهم ترین شهرهای دوران شاپور ساسانی بوده است و در گویش محلی به ایوان کرخه کوت گپون یعنی محل بزرگان هم می گویند. این بنا در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[نیازمند منبع] این بنا در ۲۰ کیلومتری شمال‌غربی ویرانه‌های شوش و ۲۰ کیلومتری جنوب غربی دزفول ، در سمت راست رود کرخه در جاده دهلران قرار داردقرار دارد و کامل ترین و بزرگ ترین شهر مدفون شده ساسانی است.
این شهر به علت آنچه تعرض های پی در پی، خوانده شده، در معرض نابودی کامل قرار گرفته است. وزارت راه و ترابری، از سال ۸۲ ۱۳ طرح احداث جاده ای را شروع کرده که از وسط این شهر تاریخی می گذرد.
تخریب و حفاری غیرمجاز در ایوان کرخه شوش
جام جم آنلاین: سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان از جدیدترین تخریب در محوطه باستانی ایوان کرخه خبر داد و گفت: این تخریب مانع جدی برای ثبت جهانی این اثر است.
مجتبی گهستونی در گفتگو با مهر در اهواز با اشاره به اینکه تخریب در ایوان کرخه در کنار کشت اراضی و حفاری های غیر مجاز، این بار شکل دیگری به خود گرفته است، گفت: شرکت توزیع نیروی برق شوش از اسفندماه 1378 تا نیمه اول فروردین 1388 اقدام به نصب 60 پایه برق در عرصه محوطه باستانی ایوان کرخه کرده است.
وی اظهار داشت: این اقدام اداره برق به خاطر تعرض به ایوان کرخه، حفاری غیر مجاز و تخریب، تخلف آشکار از قوانین حمایتی از محوطه های باستانی محسوب می شود.
نائب رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان افزود: کاشت پایه های برق که منجر به حفاری برای پی کنی شده است با اطلاع اداره میراث فرهنگی شوش در بخش فتح المبین این شهرستان صورت گرفته است و سکوت این ادره برای نصب دکل های برق که می توانست با انجام کار کارشناسی در خارج از عرصه باشد جای تامل دارد.
وی اظهار داشت: ایوان کرخه محوطه ای تاریخی مربوط به دوره ساسانی است که در سال 1310 به شماره 47 ثبت شد و در صورتی که بحث ثبت جهانی شوش مطرح شود یکی از موانع این ثبت جهانی وجود پایه های برق خواهد بود.
این فعال حوزه میراث فرهنگی تصریح کرد: تخریب و حفاری غیر مجاز در محوطه ایوان کرخه به قدری زیاد است که پیش تر انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان و دیگر فعالان با نامه نگاری، نسبت به تخریب ایوان کرخه به اطلاع رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور رسیده بود.
گهستونی با اشاره به نامه استانداری خوزستان برای جلوگیری از تعرض به اماکن باستانی این استان، تصریح کرد: با پیگیری هایی که از سوی شرکت توزیع نیروی برق خوزستان به عمل آوردیم متوجه شدیم که نامه ای از سوی معاون فنی استانداری خوزستان به دستگاه های دولتی ارسال شده است که انجام هرگونه ساخت و ساز در اماکن باستانی بدون استعلام از سازمان میراث فرهنگی ممنوع شده است که البته در پیوست این نامه به نام آثار و اماکن ثبت شده اشاره ای نشده است.
وی تاکید کرد: اگرچه شرکت توزیع نیروی برق خوزستان برای جلوگیری هدررفت سرمایه های استانی از اجرای هرگونه پروژه ای که معارض داشته باشد خودداری می کند اما این اقدام شرکت برق که با سکوت چند باره میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب در محوطه های باستانی ایوان کرخه صورت گرفته ضربه مهلکی است که در صورت بی توجهی غیر قابل جبران خواهد بود.
در این گفتار باهم در مورد یکی از محوطه های باستانی ایران صحبت خواهیم کرد و راجع به آسیب های وارده بر آن و همچنین از آخرین تصمیماتی که برای حفاظت از این اثر گرفته شده، بحث خواهیم کرد. می خواهیم به طور خلاصه به "ایوان کرخه" بپردازیم و در مورد این محوطه کمتر شناخته شده دوران ساسانی با هم صحبت کنیم.
ایوان کرخه در 20 کیلومتری شمال غربی شهر باستانی شوش و در نزدیکی شهر دزفول در استان خوزستان قرار دارد. در حال حاضر ایوان کرخه به محوطه ای شامل 400 هکتار اطلاق می شود که یکی از شهرهای بسیار مهم دوران ساسانی بوده است. در این محل بقایای کاخ یا ساختمان بسیار بزرگی وجود که بسیاری از باستان شناسان معتقدند فرم معماری آن الگوی بسیاری از بناهای ایران از جمله مسجد جامع دزفول در دوران اسلامی بوده است. در مورد این کاخ گفته می شود که دارای نقاشی های دیواری زیبایی بر روی لایه ای از ساروج بوده است.
همچنین در این محوطه بقایای برج و باروهایی همراه با دروازه هایی به فواصل منظم نیز وجود دارد. شهر و محوطه ساسانی ایوان کرخه متاسفانه تاکنون مورد کاوش و حفریات علمی باستان شناسی قرار نگرفته و اطلاعات جامعی از آن در دست نیست اما به دلیل وسعت و همچنین بکر بودن این منطقه، چنان چه حفاری های باستان شناسی در آنجا صورت بگیرد اطلاعات مهمی از دوران ساسانی را آشکار خواهد کرد. اولین کسی که این شهر باستانی را معرفی کرد، رومن گیرشمن باستان شناسی بود که از طرف موزه لوور پاریس سرپرست هیئت باستان شناسی در ایران شد. با این حال گیرشمن نیز تنها به معرفی برخی مشخصات و خصوصیات این محوطه اکتفا کرده است و کار باستان شناسی جامعی روی این منطقه انجام نداده است. اکثر باستان شناسان بر این اعتقادند که این شهر یکی از بزرگترین و کامل ترین شهرهای مدفون ساسانی است.
تا چند سال پیش به جز بخش هایی که در دل خاک مدفون شده بودند، بقایای بسیاری از ساختمان ها قابل رویت بود، اما اکنون سیمای این محوطه به کلی دگرگون شده است و لحظه به لحظه به نابودی کامل نزدیک تر می شود. در ایوان کرخه چه اتفاقی روی داده است؟
ایوان کرخه در دوران معاصر شاهد دو سری آسیب بسیار جدی اما متفاوت بوده است. یکی آسیب های دوران جنگ و دیگری آسیب هایی است که ظرف این چند سال اخیر و تا همین لحظه از سوی دانشگاه آزاد به دلیل کشاورزی در این اراضی اتفاق می افتد.
در دوران جنگ به دلیل این که ایوان کرخه در نزدیکی مرز واقع بود طبیعتا آسیب هایی دید. آخرین بقایای این کاخ به ارتفاع 10 متر در دوران جنگ بر اثر حمله عراق از بین رفت. اما آسیب های جنگ عراق تنها محدود به گلوله باران این محوطه هزار و هفتصد ساله نیست. مین گذاری های فراوانی که در اطراف و حتا داخل این شهر باستانی صورت گرفته در حال حاضر نیز تهدیدی است برای باستان شناسانی که قصد کاوش در این محوطه را دارند. به عنوان مثال "مهدی رهبر" یکی از باستان شناسانی که چند سال پیش در این منطقه مشغول کاوش بود فعالیت هایش را به دلیل وجود مین های خنثی نشده ناتمام گذاشته است. او در مصاحبه با "بی بی سی" گفته که با شنیدن صدای انفجار مین ها، فعالیت باستان شناسی در آن منطقه که از اهمیت خاصی برخوردار بود، ناتمام رها شد.
اما بر می گردیم به دوران پس از جنگ و آسیب هایی بسیار جدی تر:
ماجرا این است که چند سال پیش دانشگاه آزاد واحد دزفول صد هکتار از اراضی ایوان کرخه را به تملک خود درآورد و آن را در اختیار دانشجویان رشته کشاورزی این دانشگاه قرار داد. دانشجویان هم زمین های باستانی را به محل کشت و زرع خود تبدیل کردند تا هر آن چه زیر خاک نهفته بود به سرعت ویران شود. دانشجویان کشاورزی در این محوطه ارزشمند دو چاه عمیق حفر کرده اند و کنال آبیاری و تلمبه خانه ساخته اند. در سال 1383 دانشگاه با استفاده از ماشین الات سنگین مانند بولدوزر و لودر بعضی قسمت های این محوطه باستانی را صاف کرد تا برای کشاورزی مناسب باشد. در حین تخریب بخشی هایی از معماری شهر مدفون ساسانی از زیر خاک بیرون آمد که در نهایت آنها نیز تخریب شدند تا دانشجویان کشاورزی بتوانند به راحتی روی محصولات جدید کار کنند. ذکر این نکته ضروری است که ایوان کرخه از سال 1310 خورسیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و به هیچ وجه محوطه ای نیست که کسی از ارزش یا وجود آن خبر نداشته باشد.
سازمان میراث فرهنگی ایران معتقد است که این زمین ها به صورت غیر قانونی از طرف اداره منابع طبیعی به دانشگاه آزاد فروخته شده است. ماجرای کشمکش بین این دو نهاد یعنی میراث فرهنگی و دانشگاه آزاد تاکنون به جایی نرسیده و لحظه به لحظه حجم تخریب ها در ایوان کرخه بیشتر می شود به طوری که دیگر امید چندانی به نجات آن نیست. تنها روزنه امید در این میان خبری است که هفته گذشته منتشر شد: سازمان میراث فرهنگی قصد دارد این محوطه را تعیین حریم و حصار کشی کند تا از تعدی بیشتر به این شهر باستانی جلوگیری به عمل آورد. البته این اقدام سازمان میراث فرهنگی به آن معنی است که ظاهرا از آزاد کردن اراضی تحت کنترل دانشگاه نا امید شده و به حفظ باقی مانده این محوطه می اندیشند.
البته به جز دانشگاه آزاد، نیروهای نظامی نیز با انجام مانور در این محوطه تاکنون آسیب های زیادی به آثار وارد کرده اند. همچنین عبور جاده در سال 82 از میان این محوطف باستانی باعث تخریبات گسترده دیگری شد.
به نظر می رسد باید برای همیشه رویای شناخت شهری که احداثش را به شاپور دوم پادشاه ساسانی نسبت می دهند از سر بیرون کرد. جنوب ایران زمین های بایر فراوانی دارد که می شد از آنها برای کشاورزی یا انجام مانورهای نظامی استفاده کرد. اما بی توجهی نهادهای مختلف و همچنین تعلل سازمان میراث و دادگستری باعث شده تا امروز کاخ و شهر باستانی کرخه جز بر روی کاغذ وجود نداشته باشد.
ایوان کرخه، در معرض نابودی کامل قرار دارد
رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور با ارسال نامه‌ای به استاندار خوزستان، اعتراض خود را نسبت به انجام کشت و زرع غیر قانونی دانشجویان کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی در شهر ساسانی ایوان کرخه اعلام و درخواست کرد تا هر چه زودتر دانشجویان این دانشگاه به مکانی دیگر منتقل شوند.
به گزارش میراث خبر، شهر دفن شده ایوان کرخه، 421 هکتار مساحت دارد و تنها شهر ساسانی کامل و دست نخورده در ایران محسوب می‌شود.
دانشگاه آزاد دزفول از 2 سال پیش، 100 هکتار از زمین‌های ایوان کرخه را از اداره منابع طبیعی خریداری کرده و زمین‌های مذکور را برای انجام آزمایشات کشاورزی در اختیار دانشجویان قرار داده است.
ناصر محمدپور، کارشناس امور حقوقی اداره میراث فرهنگی استان خوزستان در خصوص نامه‌نگاری رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با استانداری خوزستان گفت: مدیریت جدید اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان خوزستان سعی دارد هر چه زودتر به ادامه تخرییب شهر مدفون شده ایوان کرخه پایان دهد.
نامه رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به استانداری خوزستان به عنوان یکی از راه‌های جلوگیری از تخریب ایوان کرخه از سوی این اداره کل به استانداری ارسال شده است. در حال حاضر منتظر پاسخگویی این نهاد دولتی هستیم. تاکنون تعرضات گوناگونی از سوی نهادهای دولتی مستقر در خوزستان به محوطه باستانی اعمال شده است.
همچنین احمد کامیاران، کارشناس آثار تاریخی استان خوزستان در این باره گفت: «پیش از هر چیز باید برای نجات ایوان کرخه دست به کار شد و در خصوص مذاکرات میان دانشگاه آزاد اسلامی و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تا وقتی که این دو نهاد وارد عمل نشوند، کمکی به وضعیت ایوان کرخه نخواهد کرد.»
گفتنی است معاونت عمرانی دانشگاه آزاد اسلامی دزفول در این زمینه حاضر به گفت و گو با میراث خبر نشد و معتقد بود که دانشگاه آزاد همیشه شفاف و بدون اشکال رفتار کرده است.
کارشناسان بر این عقیده‌اند که در صورت ادامه روند تخریب‌ها در ایوان کرخه، تا یک سال دیگر، این شهر ساسانی مدفون در زیر زمین ایوان کرخه، برای همیشه نابود خواهند شد.
شهر ساسانی ایوان کرخه در سال 1310 خورشیدی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 29 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله ایوان کرخه
