بررسی وضعیت فعلی مدیریت بازار فیروزه صادراتی استان خراسان و ارائه راهکارههای مناسب جهت افزایش صادرات مصنوعات فیروزه ای
فصل اول
طرح تحقیق
1- مقدمه:
بررسی آمار صادرات و واردات در سال 1268 ه ش نشان می‌دهد که محصولات کشاورزی و دامی عمده ترین بخش محصولات صادراتی ایران در یک قرن پیش بوده است. در آن زمان ابریشم، برنج، پنبه، توتون و تنباکو از اقلام عمده صادراتی کشور بوده‌اند که امروزه بمنظور وارد کردن اغلب آنها سالانه مبلغ قابل ملاحظه ای ارز از کشور خارج می‌شود. این آمار همچنین نشان می‌دهد که با وجود کسری موازنه تجاری در سال1268 ه ش ، درآمد حاصل از صدور کالاهای کشاورزی به تنهایی قادر به جبران بیش از نیمی از هزینه‌های مربوط به واردات کشور بوده است ولی تا سال 1320 ه ش سهم صادرات غیر نفتی به تدیریج تقلیل می‌یابد چنانکه سهم صادرات غیر نفتی از کل مبادلات بازرگانی خارجی به یک سوم می‌رسد و تا سال 1330 ه ش این نسبت به حدود یک چهارم تنزل پیدا می‌کند. روند گسترش واردات در پی افزایش درآمد‌های ناشی از فروش نفت به نحوی شتاب می‌گیرد که تولید داخلی تحت الشعاع واردات کالا واقع شده و تجارت خارجی به اهرم فشار بر اقتصاد ملی بدل می‌شود. بنابراین از حدود یکصد سال پیش رابطه تحویل نفت در مقابل دریافت کالای ساخته شده، هسته اصلی بازرگانی خارجی کشور گردیده و وابستگی اقتصادی در نتیجه وجود این بافت ناسالم ایجاد و تحکیم شده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی بمنظور تغییر روند بازرگانی خارجی با توجه به نیازهای واقعی کشور، تلاشهایی بعمل آمد. اما از هم گسیختگی اقتصاد کشور بدلیل اعتصابات گسترده مردم در سال 1357 و عدم وجود برنامه مشخص و نیز بروز عوامل متعدد سیاسی موجب گردید که سهم واردات مصرفی همچنان به روند صعودی خود ادامه دهد. بعدها نیز تحریم اقتصادی و جنگ تحمیلی، میزان صادرات را بشدت کاهش داد. بطوریکه در حال حاضر تجارت خارجی ایران با صادرات تک محصولی (نفت) و وابستگی شدید به ارز حاصل از آن مشخص می‌باشد. در سالهای اخیر دولت تلاشهای بسیاری به منظور افزودن بر سهم صادرات غیر نفتی بعمل آورده است. در این راستا صادرات سنگهای قیمتی و بخصوص فیروزه نیشابور می‌تواند مثمر ثمر واقع گردد، چراکه فیروزه نیشابور بعنوان بهترین فیروزه جهان، دارای شهرت بین المللی است و در صورت توجه بیشتر به صادرات آن می‌تواند ارز آوری مناسبی ایجاد نماید.
2- بیان مسئله:
قدیمی ترین اطلاعی که از فیروزه در دست داریم به 3400 سال پیش از میلاد مسیح مربوط است و نوشته‌اند که فراعنه مصر این سنگ زیبا را از معادن شبه جزیره سینا استخراج کرده و در زینت آلات خود بکار می‌بردند و بدین گونه شاید استخراج فیروزه قدیمی ترین استخراج کانهای صخره ای در ستاریخ باشد ولی از همان زمانهای باستان بهترین و مطلوبترین فیروزه در معادن ایران بدست می‌آمده که از زمانهای بسیار قدیم آن را استخراج و صادر می‌کرده‌اند و چون این سنگ بهادار از راه ترکیه به اروپا وارد و شناخته گردیده است بدان سبب اروپاییان آن را، ترکواز (Turquoise) یعنی ترکی می‌نامند.
نام نیشابور با نام فیروزه همزاد است و در مقام تعریف، نیشابور را شهر فیروزه‌های درشت، شهری با سنگهای فیروزه و ... می‌گویند. بشهادت گوهر شناسان دور و نزدیک، فیروزه نیشابور در روی زمین مقام اول را دارد. این سنگ گرانبها و پر ارزش که زینت بخش گنجینه‌های گرانبهای ثروتمندان جهان و خزاین ممالک می‌باشد همواره توجه جهانیان را به خود جلب کرده است.
از کتیبه کاخ داریوش در شوش معلوم می‌گردد که در آن تاریخ فیروزه «اخشائین» نامیده می‌شده و از خوارزم برای زینت آلات کاخ وارد شده بود. نمونه‌هایی که در اثر کاوشهای باستان شناسی بدست آمده نشان می‌دهد که فیروزه در هزاره دوم قبل از میلاد در ایران بعنوان سنگ زینتی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در دوره ساسانیان از فیروزه غیر از انگشتر و گوشواره و غیره ظروفی برای دربار سلاطین تهیه می‌شده است.
از مطالب فوق بخوبی می‌توان به مرغوبیت فیروزه نیشابور و قدمت استخراج و تراش آن و دیرینه بودن هنر ساخت زیور آلات فیروزه ای در ایران پی برد بطوریکه فیروزه نیشابور حتی به کشورهای اروپایی هم صادر می‌شده است. اما علی رغم این پیشینه افتخار آمیز، متأسفانه در حال حاضر فیروزه تراشی و صادرات فیروزه از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و بر اساس مصاحبه‌های انجام شده با فیروزه تراشان و صادرکنندگان مصنوعات فیروزه ای، هم اکنون بخش قابل ملاحظه ای از فیروزه‌های تراشیده شده در بازار داخلی را فیروزه‌های شیمیایی و یا فیروزه‌های آمریکایی که بصورت قاچاق وارد کشور می‌گردد، تشکیل می‌دهد. با وجود چنین مسأله نگران کننده ای تاکنون تحقیق علمی برای پاسخگویی به سؤالات زیر انجام نشده است:
1) وضعیت فعلی مدیریت بازار فیروزه صادراتی استان خراسان چگونه است؟
2) راهکارهای مناسب جهت افزایش صادرات مصنوعات فیروزه ای کدامند؟
امید است که این تحقیق بتواند از طریق پاسخگویی به سؤالات فوق در جهت آشنایی بیشتر با صنعت فیروزه استان خراسان و رفع موانع و مشکلات آن مفید واقع شده، نقش کوچکی در تحقق آرمان ملی اقتصاد بدون نفت ایفا نماید.
3- ضرورت انجام تحقیق
با توجه به اینکه فیروزه تراشی یکی از صنایع دستی مهم استان خراسان محسوب می‌شود و برای پی بردن به ضرورت انجام این تحقیق، شایسته است که به اختصار اهمیت صنایع دستی را از ابعاد مختلف بررسی نماییم:
1) اشتغال زایی: اشتغال زایی صنایع دستی با توجه به تعداد قابل توجه شاغلین در رشته‌های گوناگون صنایع دستی و سنتی از مهمترین عوامل مؤثر توسعه اقتصادی به حساب می‌آید.
2) ارزش افزوده: تولیدات صنایع دستی، از ابعاد مختلف بخصوص در رابطه با صادرات کشور از ویژگی خاصی در زمینه‌های اقتصادی ارز آفرینی و تولید درآمد ملی برخوردار است. ارزش افزوده اینگونه تولیدات موجب توصیه اکید در زمینه توسعه و گسترش آن می‌گردد.
3) عدم وابستگی صنایع دستی: صنایع دستی بدلی عدم وابستگی به مواد اولیه خارجی و اتکا به تولیدات داخلی، از ویژگی بارزی برخوردار است و این امر در اکثر رشته‌های آن بوضوح دیده می‌شود. البته در بعضی موارد نادر، به میزان ناچیزی از مواد اولیه خارجی وابسته می‌گردد. در مجموع توسعه و گسترش صنایع دستی گام مفیدی در خود کفایی نسبی کشور به حساب می‌آید.
4) مظاهر فرهنگی صنایع دستی: اصالتهای فرهنگی صنایع دستی، مبین ارزشها و هویت سنتی جامعه بوده و اشاعه اینگونه صنایع در گسترش و تعمیم هویت فرهنگی جامعه بسیار با اهمیت می‌باشد.
علاوه بر موارد فوق می‌توان گفت که امروزه استخراج و فرآوری سنگهای قیمتی، بخش مهمی از اقتصاد کشورهایی مانند: برزیل، کلمبیا، افریقای جنوبی، استرالیا، برمه، سریلانکا، تایلند، چین، هند، کشورهای اروپایی، آمریکا و بسیاری از دیگر کشورها را تشکیل می‌دهد. بصورتیکه حذف این صنعت برای تعدادی از این کشورها حکم حذف صنعت نفت برای ایران را دارد.
ارزش تولید جهانی سنگهای قیمتی پس از فرآوری در سال 1995 میلادی به بیش از یکصد میلیاد دلار رسید. امروزه اهمیت بازار جهانی سنگهای قیمتی به حدی است که در اکثر کشورهای جهان متخصصان این رشته در محافل علمی-دانشگاهی ویژه ای تحت نام جمولوژی (Gemology) یا گوهر شناسی تربیت می‌شوند. در یک مقایسه اگر ارزش یک نگین زمرد با کیفیت عالی به وزن 60 قیراط (12 گرم) و به ارزش تقریبی یک میلیون دلار را با قیمت 12 گرم طلا به ارزش تقریبی یکصد دلار بسنجیم در می‌یابیم که چرا امروزه اکثر سرمایه گذاران کوچک و بزرگ در جهان، خرید سنگهای قیمتی را به خرید فلزات قیمتی ترجیح می‌دهند.
اما متأسفانه در کشور ما بهره برداری از معدن فیروزه نیشابور از وضعیت مطلوبی برخوردار نمی باشد. زیرا مطابق اطلاعات دریافتی از اداره کل معادن و فلزات استان خراسان، میزان استخراج مجاز سالیانه این معدن 37000 کیلوگرم می‌باشد ولی در سال 1377 میزان استخراج،13500 کیلوگرم بوده است و بناچار فیروزه تراشان برای تداوم فعالیت خود، به فیروزه‌های وارداتی روی آورده‌اند و اگر این روند به همین صورت ادامه پیدا کند دور از انتظار نخواهد بود که در آینده ای نه چندان دور دستیابی به فیروزه مرغوب و معروف نیشابور به آرزویی برای فیروزه تراشان و خریداران داخلی و خارجی تبدیل شود.
4- فرضیه‌های تحقیق:
1) مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان، از قیمت مناسب برخوردار هستند.
2) مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان، ازکیفیت مناسب برخوردار هستند.
3) مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان، از توزیع مناسب برخوردار هستند.
4) مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان، از ترفیع فروش مناسب برخوردار هستند.
5) قوانین و مقررات صادراتی کشور، بر صادرات مصنوعات فیروزه ای تأثیر مثبت داشته است.
5- اهداف مورد نظر برای انجام تحقیق
با توجه به اینکه لازمه هر نوع حرکت تکاملی در جهت تحقق وضعیت مطلوب، شناخت دقیق وضعیت موجود می‌باشد و با در نظر گرفتن اینکه یکی از مهمترین اهداف تمام تحقیقات کاربردی، ارائه راهکارهای مناسب به منظور سیاست گذاری‌های صحیح می‌باشد، اهداف اساسی از انجام این تحقیق را می‌توان به شرح زیر بیان نمود:
1) شناخت وضعیت فعلی مدیریت بازار فیروزه صادراتی استان خراسان.
2) ارائه راهکارهای مناسب جهت افزایش صادرات مصنوعات فیروزه ای.
6- روش تحقیق:
در این پروژه برای جمع آوری اطلاعات از روش مصاحبه و نیز از منابع کتابخانه ای استفاده شده است.
1- جامعه آماری:
در این پژوهش، دو جامعه آماری به شرح زیر در نظر گرفته شده است:
1) فیروزه تراشان مستقر در بازار امام رضا (ع)
2) صادرکنندگان فعال مصنوعات فیروزه ای استان خراسان که دارای کارت بازرگانی می‌باشند.
2- نمونه گیری:
با توجه به اینکه تعداد اعضای جامعه آماری صادرکنندگان مصنوعات فیروزه ای استان خراسان 8 نفر می‌باشند، از روش سرشماری برای بررسی تمام اعضای این جامعه استفاده گردید.
برای جامعه آماری فیروزه تراشان، حجم نمونه 30 نفر در نظر گرفته شد که از طریق روش نمونه گیری تصادفی ساده (قرعه کشی) از میان اعضای جامعه آماری مذکور انتخاب شدند.
3- محدودیت‌ها و مشکلات انجام تحقیق
مهمترین مشکل در انجام این تحقیق را می‌توان عدم وجود مناع اطلاعاتی در زمینه بازاریابی و صادرات فیروزه ایران و سایر کشورهای صادر کننده ذکر نمود.
4- پیشینه تحقیق
با توجه به بررسی‌های انجام گرفته توسط نگارنده، تا کنون تحقیق علمی در زمینه بررسی وضعیت مدیریت بازار (4p) مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان انجام نگرفته است و از بین سایر موضوعات مرتبط با فیروزه، می‌توان مقالات زیر را نام برد:
مقاله خانم ملیحه برادران حسینی تحت عنوان «فیروزه و فیروزه تراشی» که مربوط به سال 1368 بوده و کلیاتی در مورد نحوه استخراج و تراش فیروزه را مورد بررسی قرار داده است و در کتابخانه سازمان صنایع دستی خراسان موجود می‌باشد. علاوه بر مورد فوق، مقاله کوتاهی تحت عنوان «شهرت جهانی فیروزه خراسان بویژه در کشورهای مسلمان» را می‌توان نام برد که توسط آقای احمد ماهوان در سمینار شناخت استعدادهای بازرگانی-اقتصادی استان خراسان (28 و 29 دی ماه 1373) ارائه شده است. سایر تحقیقات انجام شده عمدتاً معدن فیروزه نیشابور با از جنبه‌های جغرافیایی و زمین شناسی مورد بررسی قرار داده‌اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
پایان نامه تحصیلی مرحوم دکتر مهدی صدیقی تحت عنوان «معادن خراسان» در گروه جغرافیایی دانشگاه مشهد (سال تحصیلی 40-1339).
پایان نامه کارشناسی ارشد آقای مسعود رباطیان تحت عنوان «پترولوژی کانسار فیروزه نیشابور» در دانشکده علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال (زمستان 1374).
5- تعریف واژه‌های تخصصی مورد استفاده در تحقیق:
- مدیریت بازار: مدیریت بازار یا بازار گردانی عبارتست از اداره کردن بازار از طریق مدیریت (محصول، قیمت، توزیع و ترفیع).
- چهارپی (4p): منظور از 4p عناصر آمیخته بازاریابی می‌باشند که عبارتند از:
محصول (Product)، قیمت (Price)، توزیع (Place)، و ترفیع فروش (Promotion).
- نمایندگی تجارتی: رابطه ای است حقوقی که بموجب آن نماینده می‌تواند به نام و به حساب شخص دیگری (اصیل) در انعقاد قراردادی شرکت کند که آثار آن بطور مستقیم دامنگیر اصیل می‌شود.
- حق العملکار: حق العملکار کسی است که اسم خود ولی به حساب دیگری (آمر) معاملاتی کرده و در مقابل، حق العملی دریافت می‌دارد.
- مدیریت بازاریابی: مدیریت بازاریابی عبارت است از تجزیه و تحلیل، برنامه ریزی، اجرا و کنترل برنامه‌هایی برای نیل به اهداف سازمانی. برنامه‌هایی با هدف ایجاد و حفظ مبادلات نابع با خریداران.
- جایگاه (Position): جایگاه یک کالا، بر طبق صفات برجسته آن از دیدگاه مصرف کنندگان تعریف می‌شود. بعبارت دیگر جایگاه یک کالا مکانی است که آن کالا در مقایسه با کالاهای رقیب در اذهان مصرف کنندگان اشغال می‌کند.
فصل دوم
پیشینه تحقیق
بخش اول: مبانی نظری مرتبط به «فیروزه»
2-1-1- مختصری در مورد تاریخچه جواهرات
شناخت و استفاده از نگینهای رنگین و زیبا و یا به عبارتی از جواهر قدمت هفت هزار ساله دارد و از میان اولین سنگهای جواهر شناخته شده: عقیق، آمتیست (Amethyst)، کوارتز (Quartz)، کهربا (Amber)، گارنت (Garnet)، یشم سبز (Jade)، یشم (Jasper)، صخره پاره‌های مرجانی رنگین (Coral)، لاپیس لازولی یا سنگ لاجورد (Lapis Lazuli)، مروارید (Pearl)، سرپنتین (Serpentine)، زمرد (Emerald)، و فیروزه (Turquoise) را می‌توان نام برد.
سنگهای قیمتی نمایانگر ثروت و تشخص بوده و فرمانروایان قدیم از نگین‌هایی که از این کانیهای جواهر ساخته شده بود استفاده می‌کردند. امروزه نگینهای جواهر روی پایه‌هایی از طلا یا پلاتین نصب شده و برای زینت مورد استفاده قرار می‌گیرند. در زمانهای قدیم سنگهای قیمتی علاوه بر ارزش مادی، بیشتر جنبه سحر و جادو داشته و بعنوان طلسم برای صاحبان جواهرات محسوب می‌شده اند. باور بر این بوده که دارندگان طلسم قادر به دور کردن شیاطین، امراض و دیگر حوادث ناخوشایند از خود هستند و عقیده داشتند که فرشتگان آنها را حمایت کرده و از سلامتی و خوشبختی برخوردار خواهند ساخت. دریانوردان با داشتن یکی از این طلسم‌ها اطمینان داشتند که راه خود را در دریا گم نکرده و به سلامت به خانه باز خواهند گشت. تا اوایل قرن نوزدهم همچنان اعتقاد بر این بود که سنگهای قیمتی بعنوان شفا دهنده بیماریها و ناراحتی‌های جسمی مؤثر هستند.
در نتیجه باور انسانها به رابطه مافوق طبیعی بین سنگهای جواهر و عاملم ناشناخته، آنها را مثلاً به ستارگان ربط داده و هر جواهر را به یک ستاره زودیاک (Zodiac) نسبت داده و برای هر ماه، ستاره ای و جواهر مشخصی را معین کرده بودند. تولد هر انسان را با جواهر مختص آن ستاره از مجموعه ستارگان مشخص می‌کردند و باور بر این بود که شخص متولد شده، بوسیله نگین جواهری مختص آن ستاره حمایت می‌شود.
2-1-2- قدمت استخراج فیروزه
قدیمی ترین اطلاعی که از فیروزه در دست داریم به 3400 سال پیش از میلاد مسیح مربوط است و نوشته‌اند که فراعنه مصر این سنگ زیبا را از معادن شبه جزیره سینا استخراج کرده، در زینت آلات خود بکار می‌بردند و بدین گونه شاید استخراج فیروزه، قدیمی ترین استخراج کانهای صخره ای در تاریخ می‌باشد. ولی از همان زمانهای باستان، بهترین و مطلوبترین فیروزه در معادن ایران بدست می‌آمده که از زمانهای بسیار قدیم آن را استخراج و صادر می‌کرده اند. نام نیشابور با نام فیروزه همزاد است و در مقام تعریف، نیشابور را شهر فیروزه‌های درشت، شهری با سنگهای فیروزه و ... می‌گویند. به شهادت گوهر شناسان دور و نزدیک، فیروزه نیشابور در روی زمین مقام اول را دارد. این سنگ گرانبها و پر ارزش که زینت بخش گنجینه‌های گرانبهای ثروتمندان جهان وخزاین ممالک می‌باشد همواره توجه جهانیان را به خود جلب کرده است. اسناد موجود حاکی از این واقعیت است که سنگهای سبک وزن گران قیمت این شهر از دیرباز توجه امرا و کشورگشایان را به خود معطوف داشته است.
بعضی از کتب جواهر، کشف آن را به حضرت اسحاق نسبت داده اند. نمونه‌هایی که دراثر کاوشهای باستان شناسی بدست آمده نشان می‌دهد که فیروزه در هزاره دوم قبل از میلاد در ایران بعنوان سنگ زینتی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در دوره ساسانیان از فیروزه غیر از انگشتر و گوشواره و غیره ظروفی برای دربار سلاطین تهیه می‌شده است.
2-1-3- علم شناخت سنگهای قیمتی و اهمیت آن در جهان
با توجه به مدارک بدست آمده از قرون دوم تا یازدهم هجری، نزدیک به 35 عنوان کتاب در زمینه علوم مربوط به سنگهای قیمتی وجود دارد، به جرأت می‌توان گفت که بنیانگذاران علم جمولوژی (Gemology) یا علم شناخت سنگهای قیمتی، در جهان دانشمندان مسلمان ایرانی چون جابربن حیان طوسی، ابوریحان بیرونی، شیخ احمد سفاوی بوده‌اند و امروزه آثار بجا مانده از هنرمندان ایرانی آن دوره که به خط زیبای فارسی و یا آیات قرآنی مزین شده‌اند در موزه‌های مشهور و معتبر جهان نگهداری می‌شوند. امروزه استخراج و فرآوری سنگهای قیمتی بخش مهمی از اقتصاد کشورهایی مانند: برزیل، کلمبیا، افریقای جنوبی، استرالیا، برمه، سریلانکا، تایلند، چین، هند، کشورهای اروپایی، آمریکا و بسیاری از کشورها را تشکیل می‌دهد، بصورتیکه حذف این صنعت برای تعدادی از این کشورها حکم حذف صنعت نفت برای ایران را دارد.
ارزش تولید جهانی سنگهای قیمتی پس از فرآوری در سال 1995 میلادی به بیش از یکصد میلیارد دلار رسید. امروزه اهمیت بازار جهانی سنگهای قیمتی به حدی است که در اکثر کشورهای جهان متخصصان این رشته در محافل علمی-دانشگاهی ویژه ای تحت نام جمولوژی یا گوهر شناسی تربیت می‌شوند. در یک مقایسه اگر ارزش یک نگین زمرد با کیفیت عالی به وزن 60 قیراط (12 گرم) و به ارزش تقریبی یک میلیون دلار را قیمت 12 گرم طلا به ارزش تقریبی یکصد دلار بسنجیم در می‌یابیم که چرا امروزه اکثر سرمایه گذاران کوچک و بزرگ در جهان، خرید سنگهای قیمتی را به خرید فلزات قیمتی ترجیح می‌دهند.
2-1-4- انواع فیروزه
انواع فیروزه پس از رقم بندی بنابه نوع جنس آن هر یک به اسمی نامیده می‌شود. وجه تسمیه هر یک بر اساس رنگ و جنس و یا محل مصرف فیروزه است. این اسامی شاخص نوع فیروزه است. این انواع عبارتند از:
2-1-4-1- «عجمی»: فیروزه ای گرد و درشت است. دارای فیروزه تقریباً خالص به رنگ آبی سیر که اصطلاح فیروزه تراشها «گرچه» نامیده می‌شود. این نوع فیروزه وقتی تراشیده شد تبدیل به فیروزه ای صاف و خوش رنگ می‌شود. جنس آن سخت است. فیروزه عجمی گران قیمت ترین نوع فیروزه است.
2-1-4-2- «عجمی نیم رنگ»: از نوع قبلی کم رنگ تر است و گویا این نوع فیروزه را در بعضی از کشورهای خارجی بطور مصنوعی رنگ می‌کنند.
2-1-4-3- «عربی»: فیروزه تخت را گویند. وجه تسمیه این نوع فیروزه آن است که در عربستان مورد پسند و تقاضاست و دارای رنگ آبی سیر است و از نظر قیمت با نوع «عجمی» تفاوت بسیار دارد.
2-1-4-4- «توفال»: از جنس عربی است که سنگ آن از میان رفته و فقط لایه ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی مانده که پس از تراش، «فیروزه باب کربلا» نامیده می‌شود.
2-1-4-5- «توفال نیم رنگ»: تفاوت آن با نوع قبلی آن است که به رنگ روشن تر است.
2-1-4-6- «توفال سفید»: رنگ آبی خیلی روشن دارد.
2-1-4-7- «چغاله»: فیروزه ای است درشت شبیه فیروزه عجمی اما به رنگ آبی کم رنگ. جنس آن سست است بطوریکه نمی توان آن را بخوبی جلا داد و پرداخت کرد. به آن فیروزه «باب مکه» هم می‌گویند چون مورد پسند کشور عربستان سعودی می‌باشد. چغاله از نوع نازل فیروزه نیشابور است.
2-1-4-8- «شجری»: فیروزه‌های رگه دار را می‌گویند. سنگ آن به شکلی است که گویی دانه‌های ریز و درشت فیروزه را بر زمینه ای از رنگ سیاه یا زرد پهلوی هم چیده اند. وجه تسمیه «شجری» آن است که گاه رگه‌های آن بصورت شاخه‌های درخت نمایان می‌شود.
2-1-4-9- «شکوفه»: فیروزه ای است ریزتر از «چغاله» و فیروزه کمی دارد. این سنگ فیروزه را بصورت «شکوفه» یا «اشک» یا «لوز» می‌تراشند.
2-1-4-10- «چال یا نرم»: این فیروزه کمی بزرگتر از «عدس» در سنگهای معدن دیده می‌شود. آن را بصورت گرد می‌تراشند.
2-1-4-11- «درشت»: سنگهای نسبتاً بزرگی است که در آن رگه‌های باریک و پراکنده و نازک فیروزه دیده می‌شود. این نوع فیروزه، نازل ترین نوع فیروزه نیشابور است.
2-1-4-12- «خاکه»: این نامگذاری در داخل معدن مرسوم می‌باشد و به فیروزه‌هایی گفته می‌شود که سنگ با طله همراه آن نبوده و بصورت فیروزه خالص (در ابعاد مختلف) و به شکل کروی در داخل رگه‌هایی که شدیداً دگرسان و خرد شده‌اند دیده می‌شوند و رنگ آنها از آبی روشن تا آبی تیره تغییر می‌کند و از نظر ارزش، بسیار گرانبها می‌باشند.
2-1-4-13- «شیمیایی»: به فیروزه‌هایی گفته می‌شود که بطور مصنوعی ساخته شده است و از رنگ کردن «کالسدوئن» و یا از مخلوط کردن شیشه و پلاستیک و رنگ آبی حاصل می‌شوند.
2-1-5- نحوه ساخته شدن فیروزه
فیروزه، CuAl6(PO4)4(OH)84H2O (فسفات بازی مس و آلومینیوم)، سنگ گرانبهای معروفی است که بخاطر رنگ آبی و رگه‌های ظریفش مورد توجه است و از تغییر سنگهای سطحی آلومینیوم دار و مسی که از تأثیر هوا بر سولفورهای مس حاصل می‌شود و فسفاتهایی که احتمالاً از آپاتیت محلول می‌شوند، ساخته می‌شود. فیروزه تقریباً همیشه از دانه‌های بسیار ریز ساخته شده است. یک قسم آن که پر آهن است کالکوسیدریت، بصورت قشرهایی مرکب از بلورهای بسیار ریز بدست می‌آید. فیروزه با لیمونیت و کائولینیت و کالسدونی بصورت رگه‌های بسیار باریک و قطعات در گدازه‌ها و بعضی از پگماتیتها همراه است. بعضی از نمونه‌های طبیعی فیروزه که رنگ خوبی ندارند مصنوعاً رنگ زده می‌شوند.
فیروزه در سیستم تری کلینیک متبلور می‌گردد و معمولاً بصورت توده‌های متراکم، قشر و رگه‌های کوچک پیدا می‌شود. اینها آبی کم رنگ، آبی-سبز، سبز اند. بلورهای کوچک کمیاب آبی شفاف درخشانند. دیگر کانی‌ها بصورت رگه‌های کوچک در بهترین فیروزه، فراوانند.
2-1-6- فضیلت فیروزه در اسلام
از حضرت امام جعفر صادق (ع) منقول است که هر که انگشتر فیروزه در دست کند دستش فقیر نشود و از حسن بن علی بن مهران منقول است که «به خدمت حضرت امام موسی کاظم (ع) رفتم، در انگشت آن حضرت انگشتری دیدم که نگینش فیروزه بود و نقشش (الله الملک) بود بسیار نظر کردم در آن انگشتر، فرمود که چه می‌کنی گفتم حضرت امیر المؤمنین (ع) انگشتر فیروزه ای داشته است که نقشش (الله الملک) بوده است. فرمود که آن را می‌شناسی گفتم نه فرمود که همان انگشتر است و این سنگی که جبرئیل برای رسول خدا به هدیه آورد از بهشت و آن حضرت به حضرت امیرالمومنین بخشید» و از حضرت رسول (ص) منقول است که خداوند عالمیان می‌فرماید که من شرم می‌کنم از دستی که بسوی من بلند شود به دعا و در آن دست انگشتر فیروزه باشد پس او را نا امید برگردانم.
2-1-7- معادن فیروزه
2-1-7-1- معادن فیروزه در متون تاریخی:
عموماً در کتب جواهر از معادن فیروزه نیشابور نام برده و فیروزه آن را بهترین فیروزه دانسته اند. غیر از نیشابور از معادن دیگری نیز نام برده شده است. در «الحماهر» از معادن ایلاق (ناحیه ای که جنوباً به رود سیحون و شمالاً به رود ایلاق محدود می‌شود) و بطلانه نام برده شده است. «تنسوق نامه» از ایلاق، غزنین و کرمان نام می‌برد.
«عرایس الجواهر» معادن فیروزه را در خوارزم (اردبحره) وشته و شاید منظور (اردخیوه) باشد که در شرق خیوه و شمال رود جیحون واقع است (در منطقه خوارزم یعنی جنوب دریاچه اورال). «جواهر نامه» از معادن ایلاق، غزنین، مرز خوارزم و کوهی میان یزد و کرمان نام می‌برد. در «جواهر نامه منسوب به خواجه نصیر» از خجند (زیر چال شمال شرقی سمرقند) و حوالی کرمان قصبه ای است سیاوک نام و همچنین نزدیک زنجان نام می‌برد و در «نزهت القلوب» از معادن نیشابور، طوس، فرغانه و کرمان نام برده شده است. این حوقل نیز در «صوره الارض» از معادن فیروزه فرغانه نام برده است.
بطور کلی از معادن فیروزه که در ایران فعلی واقعند غیر از نیشابور از معادن کرمان و طوس و معادن زنجان اسم برده اند. درباره معادن کرمان نوشته‌اند کهف سبز روشن و کمی تیره است و ارزش زیادی ندارد. «شاردن» در جلد سوم سفرنامه خود از معادن فیروزه نیشابور و فیروزکوه اسم می‌برد. «بنیامین» اولین سفیر آمریکا در ایران (در زمان ناصرالدین شاه) در کتاب خود بنام «ایران و ایرانیان» از فیروزه کرمان نیز نام می‌برد و معلوم می‌شود تا این دوره از معدن فیروزه کرمان بهره برداری می‌شده است.
در «جواهر نامه منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی» محل معدن کرمان را قصبه سیاوک نامیده ولی در کتابهای دیگر از فیروزه «شهر بابکی» زیاد نام برده شده و شاید قصه سیاوک نزدیک شهر بابک کرمان (شمال غربی سیرجان) واقع بوده است. فیروزه طوس، تصور می‌رود فیروزه «یخ آب» باشد که در جنوب غربی مشهد در کوههای کاشمر قرار دارد. از فیروزه فیروزکوه و زنجان تاکنون اطلاعاتی در دست نیست. شاید کانیهای آبی رنگ دیگری را به جای فیروزه گرفته باشند. از معدن فیروزه نیشابور بیش از سه هزار سال است که بهره برداری می‌شود و از بعد از اسلام تقریباً در همه کتب جغرافیا از قبیل «مسالک الممالک‌ها» و «البلدان‌ها» از فیروزه نیشابور ذکری نموده اند.
2-1-7-2- معدن فیروزه در جهان
در نزدیکی لینچ استیشن (Lynch station) واقع در ایالت ویرجینیای امریکا، لدویل (Leadville) واقع در ایالت کلرادو و در کورتلند (court land) در آریزونای آمریکا و مناطق دیگری از این کشور، فیروزه مورد استخراج قرار گرفته است. در مصر و در شبه جزیره سینا، در سیبری در منطقه سمیپلیتنک (semipalatink)، در منچوری چین، سمرقند و ترکمنستان، فیروزه مورد شناسایی و یا استخراج قرار گرفته است. در کشورهای دیگری نظیر المان، شیلی و فرانسه نیز فیروزه شناخته شده است. همچنین در گذشته سرخ پوستان بویژه قبایل «آزتک» (در مکزیک) معادن فیروزه را توسط سنگ و آتش استخراج کرده و بهره برداری می‌نمودند. هنوز هم بعضی از سرخ پوستان آمریکایی آن را «سنگ مقدس» می‌دانند. اما بهترین نوع فیروزه، در ایران و از معادن نیشابور بدست می‌آید.
2-1-7-3- معدن فیروزه نیشابور
2-1-7-3-1- موقعیت جغرافیایی معدن فیروزه نیشابور
معدن فیروزه نیشابور، در استان خراسان و در 53 کیلومتری شمال غربی نیشابور قرار دارد. راه دسترسی به معدن، 36 کیلومت جاده اسفالته درجه دو است که در مسیر جاده قوچان-نیشابور واقع است. بقیه مسیر، جاده خاکی است که تا آبادی معدن فیروزه ادامه دارد. معدن فیروزه نیشابور با طول جغرافیایی َ23 و ْ58 و عرض جغرافیایی َ25 و ْ36 مشخص می‌شود.
آب و هوای معدن، معتدل بوده و در تمام طول سال بهره برداری از معدن صورت می‌گیرد. لازم به ذکر است که در نزدیکی معدن به فاصله دو کیلومتر از آن روستای معدن بالا (علیا) و به فاصله سه کیلومتر از آن روستای معدن پایین (سفلی) قرار دارند که نیروی کارگر مورد نیاز از همین روستا‌ها تأمین می‌گردد.
2-1-7-3-2- وضعیت مالکیت معدن فیروزه نیشابور
امتیاز معادن فیروزه، با قدرت مرکزی ارتباط مستقیم داشت. در طول تاریخ هرگاه پادشاهانی ضعیف بر ایران حکومت می‌کردند این معادن در انحصار مستاجرینی قرار می‌گرفت که سودهای غیر قابل وصفی می‌بردند و در حقیقت فیروزه را بدون اسلوب صحیح، اکتشاف و تاراج می‌کردند.
اما در دورانی که سلاطینی نیرومند حکومت می‌کردند امتیاز دست شخص شاه بود. مثلاً پادشاهان قدرتمند صفوی شخصاً نظام دار فیروزه نیشابور بودند. اما در سالهای ضعف و فتور، قدرتهای محلی در این معادن کاوش می‌نمودند. زمانیکه حسنعلی میرزا به حکومت خراسان منصوب گردید این معادن به اجاره اشخاص داده می‌شد. سالیانه کی هزار تومان و در سال 1821 میلادی (1200 ه.ش) مال الاجاره به دو هزار تومان افزایش یافت. بعد به شش تا هفت هزار تومان رسید. سال 1882 میلادی (1261 ه.ش)مخبر الدوله وزیر پست و تلگراف و معادن و معارف، نه هزار تومان اجاره کرد و بعد که معادن بکار افتاد سالیانه هجده هزار تومان به خزانه دولت می‌رسید. اجاره به همین نحو در حال افزایش بود.
کتاب «تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن 19» نیز به موضوع اجاره معدن فیروزه نیشابور اشاره می‌کند و می‌نویسد: «معادن فیروزه در اجاره مخبرالدوله وزیر تلگراف و معادن است و سالی هشتاد هزار دلار اجاره می‌دهد و پنجاه هزار دلار هم برای اجاره صید مروارید خلیج فارس می‌دهد».
در اردیبهشت 1322 که معدن به مدت 10 سال به معدن دار جدید (آقای علی اکبر اسکوئیان) واگذار شد تغییراتی در شیوه استخراج آن پیش آمد. بدین ترتیب که این معدن دار، شیوه قدیمی را نادرست یافت. از این رو برای کسب اطلاعات بیشتری در زمینه استخراج معدن به آمریکا سف کرد و از نزدیک با طرز بهره برداری جدید آشنا شد و در سال 1326 متوجه شد که با عده کمی کارگر و با ابزار فنی جدید می‌توان معدن را با هزینه کمتری بهره برداری کرد. پس از اتمام قرارداد 10 ساله، بموجب قرارداد دیگری بهره برداری از معدن از سال 1332 به مدت 20 سال به همین مستاجر واگذار شد. دولت نیز از سال 1334 از طریق وزارت اقتصاد، نظارت خود را بر بهره برداری از معدن نیشابور افزایش داد. میزان حقوق دولتی این معدن در سال 1339 در حدود 144000 ریال بوده است.
معدن فیروزه نیشابور از مرداد ماه 1353 شمسی، دولتی شده و در اختیار «شرکت سهامی کل معادن و ذوب فلزات ایران» قرار گرفته است.
در حال حاضر نیز، معدن فیروزه نیشابور توسط «شرکت سهامی کل معادن، واحد خراسان» بهره برداری می‌شود.
2-1-7-3-3- شیوه استخراج فیروزه
از زمان استخراج فیروزه، همیشه بنا به امکانات زمان مربوطه، فیروزه را از سطح زمین تعقیب می‌کرده‌اند که در نتیجه این نوع استخراجها، غارهای افقی و عمودی نامنظمی به جا مانده است.
مواد کند شده از این غارها را پس از «فیروزه جوری» از داخل غار توسط کارگران استخراج نموده و در نتیجه قسمتهای حفر شده بصورت فضاهای باز باقی مانده است و هر قدر عمق استخراج بیشتری شده است، حمل مواد باطله به خارج غار مشکل تر شده و با برخورد به آب‌های زیرزمینی، کار استخراج باز هم مشکل تر و پیشروی و استخراج فیروزه غیر ممکن شده است. از این به بعد به جستجوی فیروزه و استخراج آن در دیواره غارهای موجود ادامه پیدا کرده و باطله‌های آنها را به کف غارهای قبلی ریخته اند. درنتیجه این عمل موجب شده است تا غارهای قبلی که عمقی تا حدود 80 متر داشته‌اند گاهی تا نیم یا بیشتر پر از این مواد شود. در حال حاضر نیز این روش در چند پیشکار فرعی در داخل غار سبز و غار قره دم ادامه دارد. فعالیت استخراجی در معدن فیروزه توسط یک تونل اصلی (همکف) در داخل «کوه رئیش» بطول 1800 متر و در ارتفاع 1650 متری از سطح دریا صورت می‌گیرد که به موازات تونل اصلی، تونلهای فرعی در پایین و بالای آن (طبقات پائینی و بالایی) حفر شده است. تونلهای فرعی مزبور، خود انشعاباتی به جهات مختلف دارند که چگونگی انتشار این انشعابات بستگی به امتدادی دارد که احتمالاً فیروزه در آنها وجود دارد. در رابطه با نحوه استخراج فیروزه و انتخاب بهترین روش برای استخراج آن نظرات مختلفی وجود داشته است و بنا به نظر معینی. س (1368)، روش کندن و پر کردن (Cut and fill) و اطاق و پایه (room and pillar) بهترین روش برای استخراج فیروزه در معدن فیروزه نیشابور می‌باشد. جهت استفاده از این روشها، انجام اکتشاف و شناخت محلهایی که فیروزه در آن به مقدار مناسب برای استخراج وجود دارد ضروری است.
پس از اکتشاف منطقه فیروزه دار در وسط قسمتی که بعنوان یک قطعه (Block) انتخاب می‌شود یک چاه به اندازه 5/2 * 5/3 متر حفر می‌شود. سپس در چهار جهت مختلف افقی پیشروی نموده و تبدیل به یک کارگاه استخراج می‌شود. این گارگاه استخراج، خود در بعضی مواقع آنقدر امتداد فیروزه را دنبال می‌کند که به شبکه وسیعی از کارگاههای استخراجی و ستونها و تونلهای اکتشافی منتهی می‌شود.
در معدن فیروزه نیشابور، مقطع تونلهای استخراجی در حدود 8 الی 12 متر مربع و گاه بیشتر می‌باشد زیرا رگه‌های فیروزه دار دارای امتداد معینی نبوده و در جهات مختلف گسترش دارند و برای جلوگیری از گم شدن رگه فیروزه دار همیشه باید اطراف منطقه (Zone) فیروزه دار مشخص باشد. شکل کارگاه بستگی به موقعیت منطقه فیروزه دارد دارد و اهمیت چندانی از نظر معدن کاری در کار استخراج ندارد تنها باید برای قطعه‌ها ابعاد مناسب در نظر گرفته شود تا باربری و تهویه در کارگاه با اشکال مواجه نشود. در مواردی که ابعاد قطعه‌ها یعنی منطقه فیروزه دار زیاد باشد ستونهایی از قطعات، به جای گذاشته می‌شوند و این ستونها اغلب در محلهایی انتخاب می‌شوند که دارای فیروزه نباشند؛ در محلهایی که امکان به جا گذاشتن چنین ستونهایی وجود نداشته باشد اغلب با ایجاد سنگ چین بین کف و سقف کارگاه تا حدی استحکام کارگاه استخراج حفظ می‌شود. گاهی بعد از اتمام فیروزه در طبقات مختلف اقدام به برداشتن لنگه‌ها می‌کنند (لنگه عبارت است از ضخامت سنگ فیروزه دار بین دو طبقه)، تا فیروزه موجود در آنها نیز بدست آید لذا در اینگوه مواقع فضاهای خالی خطرناکی ایجاد می‌شوند.
اگر قطعه انتخاب شده در طبقات بالایی (نسبت به تونل اصلی) قرار داشته باشد با یک مجرای ریزشی، مواد کنده شده را به تونل اصلی ریخته و توسط واگن آنها را به خارج انتقال می‌دهند و اگر قطعه انتخاب شده در طبقات پایین قرار داشته باشد، مواد کنده شده را توسط جرثقیل به تونل اصلی، حمل و از آنجا به بیرون انتقال می‌دهند. فاصله سقف تا کف کارگاه حتی المقدور باید کم باشد و از دو متر تجاوز ننماید تا در اثر انفجار و ریزش مواد کنده شده، فیروزه داخل آنها خرد نشود و همچنین کار چال زنی (کوهبری) به راحتی صورت گیرد.
پس از انفجار و ریزش مواد از دیواره و سقف کارگاه، فیروزه به روش سنتی (کاردستی) استخراج می‌شود. استخراج به روش چال زنی و آتشباری در تونلهای اکتشافی صورت می‌گیرد که با توجه به مقاومت سنگ، تعداد چال‌ها یا حجم مواد منفجره را تغییر می‌دهند. مسأله حفر چاه در کارگاههای استخراج فیروزه امر کاملاً تجربی می‌باشد و آتشباری توسط کارگران به روش تجربی و توسط دینامیت و فیتیله اطمینان صورت می‌گیرد.
بعد از «فیروزه جوری» اولیه (جداکردن مواد باطله از فیروزه) که بطور روزانه در کارگاههای استخراج انجام می‌گیرد، آن قسمت از باطله‌ها که «فیروزه جوری» شده‌اند و احتمال وجود فیروزه در آنها می‌رود به خارج معدن حمل می‌شوند تا در آنجا در مجاورت نور آفتاب مجدداً «فیروزه جوری» شوند. میزان استخراج فیروزه بسیار متغیر بوده و بستگی به میزان مصرف مواد منفجره، نوع کارگاههای در حال استخراج و میزان فیروزه موجود در آنها دارد.
لازم به ذکر است که میزان ذخیره احتمالی معدن فیروزه نیشابور بر اساس بررسی‌های بعمل آمده حدود 9021019 کیلوگرم برآورد شده است.
همچنین مطابق اطلاعات دریافتی از اداره کل معادن و فلزات استان خراسان، میزان ذخیره قطعی این معدن 900000 کیلوگرم و میزان استخراج مجاز سالیانه 37000 کیلوگرم می‌باشد که 13500 کیلوگرم در سال 1377 استخراج صورت گرفته است.
2-1-8- کلیاتی در مورد برش و جلای کانی‌ها و سنگهای جواهر رنگی
در صنعت تراش و ساخت نگینهای جواهر رنگی، واژه «نگینهای جواهر رنگین» در مورد تمامی کانیهای جواهر به غیر از برلیان بکار می‌رود (در آلمان، عقیق جزء سنگهای جواهر رنگی محسوب نمی شود). برش و تراش کانیهای جواهر رنگی را «جواهر تراشی = Lapidari work» و شخص برش و تراش دهنده را «جواهر تراش یا جواهر بر = Lapidary» می‌گویند.
اکثر جواهر تراشها در تراش یک نوع بخصوص از کانیهای جواهر و یا یک گروه از کانی‌ها تخصص دارند و این به آن علت است که هنگام برش می‌بایستی با ویژگی‌های فیزیکی کانی مورد تراش (مانند: پدیده‌های رنگ، چند رنگی، کلیواژ و غیره) آشنایی کامل داشته باشند.
در ابتدا سنگها و کانیهای جواهر رنگی بوسیله اره‌های کروی شکل که لبه‌های برنده آنها با پودر الماس پوشانیده شده است به اندازه‌های لازم بریده می‌شوند (اره بوسیله آب صابون، روغن و یا پارافین، مدام خنک می‌شود). برش نهایی بوسیله چرخ تراش عمودی که قسمت تراش دهنده آن با پودر «کربوراندوم» پوشیده شده انجام می‌گیرد (این اره تراش با آب خنک می‌شود). سنگهای جواهر مات و یا سنگهای جواهری که دارای ناخالصی می‌باشند با چرخ تراش کربوراندوم که دارای حفره‌ها و شیارهای مخصوص است به فرم «کابوشن» تراش داده می‌شوند. سنگهای جواهر شفاف، پس از تراش اولیه بوسیله چرخ افقی به اشکال منظم و دقیق هندسی و با سطوح مسطح تراش داده می‌شوند.
برای این منظور نگینهای جواهر بوسیله چسب‌های مخصوص به گیره‌های مداد مانند 10 تا 15 سانتی متری به نام دوپز (Dops) چسبانیده و محکم می‌شوند. این گیره‌ها در سوراخهای از پیش تعیین شده، بصورت موازی و یا عمودی مقابل چرخ تراش قرار می‌گیرد و سپس نگین، تراش داده می‌شود. سرعت چرخش و جنس چرخ تراش (غالباً از سرب، برنز، مس و قلع) و نوع پودری که برای جلا استفاده می‌شود (کربوراندوم، الماس، تیتانیوم کاربید) برای هر نوع سنگ، متفاوت است و معمولاً برای خنک کردن چرخ تراش این نوع دستگاهها از آب استفاده می‌شود. آخرین مرحله جلا دادن، محو آثار خراشها و زدگی‌ها و افزودن بر درخشندگی نگین جواهر می‌باشد که بوسیله چرخهای افقی، تسمه‌های چرمی و یا سیلندرهای چوبی انجام می‌گیرد. مواد بکار رفته در این مرحله از اکسید کروم، پودر الماس، دیامانتین «Diamantine» یا تریپولی «TRripoli» تشکیل شده است. معمولاً این مواد با آب مخلوط شده مورد استفاده قرار می‌گیرند ولی برای جلای برخی از کانیهای جواهر، این مواد بایستی با اسید سولفوریک رقیق یا اسید استیک مخلوط شوند.
2-1-9- تراش فیروزه
2-1-9-1- روش قدیمی تراش فیروزه
در قدیم تراش فیروزه بوسیله چرخی از ترکیب سنباده و صمغ ساخته می‌شد صورت می‌گرفت. سنباده را از بدخشان و صمغ را از هندوستان می‌آوردند. تراشنده با دست راست و بوسیله کمان و زه، چرخ را می‌چرخاند و فیروزه را با دست چپ بر روی چرخ می‌گذاشت و برای آن که انگشتش ساییده نشود قطعه چرمی یا کهنه (پارچه) یا چوبی به انگشت بسته، آن را محفوظ می‌داشت.
قبل از متداول شدن این چرخها، فیروزه‌ها را با استفاده از سنگهای زبر و ناصافی که در کوههای می‌یافتند می‌تراشیدند و تراش از طریق سایش سنگ و فیروزه انجام می‌شد. پس از تراشیدن، نوبت به جلا دادن فیروزه می‌رسید و جلا دادن آن از طریق سائیدن فیروزه بر روی سنگ مصقل و سپس با قطعه چرمی همراه با خاک فیروزه حاصل از تراش صورت می‌گرفت. شکل تراش فیروزه به اندازه و شکل اصلی دانه و قطعه فیروزه بستگی دارد.
2-1-9-2- روش فعلی تراش فیروزه
سنگ فیروزه از آغاز تا انجام کار تراش، مراحلی را می‌گذراند. این مراحل بشرح ذیل می‌باشند:
الف) «باب حبه»: که شکستن سنگ فیروزه دار و جدا کردن قسمت زائد آن است. این عمل از نظر فن فیروزه تراشی حائز اهمیت بسیار است. کارگری که «باب حبه» می‌کند باید آشنایی کامل با طبیعت سنگ فیروزه داشته باشد. بداند که سنگ را از کجا قطع کند تا صدمه ای به فیروزه وار نیاید و با در نظر گرفتن مقدار فیروزه ای که در آن سنگ است برای یکی از شکلهای تراش آماده شود. از این رو کارگر فیروزه تراش قبل از شکستن سنگ فیروزه دار، آن را با نظر مجرب خود بررسی می‌کند و به دقت تصمیم می‌گیرد، آنگاه با «چفت» یا «اجنه» سنگ را می‌شکند.
ب) «حبه کردن»: وقتی فیروزه «باب حبه» شد یعنی قسمتهای پرسنگ و زائد خود را از دست داد؛ هنوز دارای ذرات زائدی است و لبه‌ها و پهلوهایی دارد که باید گرفته شود و فیروزه بصورت «حبه» در آید. برای اینکار فیروزه «باب حبه» را در میان تکه پارچه ای که به «لته کار» کعروف است با سه انگشت دست چپ می‌گیرند و بطرف «چرخ تراش» می‌برند تا قسمتهای زائد و زوایا و کناره‌هایی که قبلاً حذف نشده و باقی مانده است با این دستگاه تراشیده شود. گردشها و تکانهای دست فیروزه تراش که فیروزه را به چرخ تراش می‌زند نقش مهمی دارد و با دقت و استادی خاصی همراه است. باید نه کم و نه بیش تراشید.
ج) «خم تراش»: در مرحله حبه کردن، فقط روی نگین تراشیده شده است ولی در این مرحله علاوه بر ظرافت بیشتر در تراش، پشت و دور نگین را صاف می‌کنند. چرخی که از آن استفاده می‌کنند همان چرخ حبه است.
د) «سرچوب کردن»: در این مرحله باید فیروزه را سرچوب قرار داد تا برای تراش بعدی آماده شود. این مرحله، از مراحل قبل دقیق تر است و چون فیروزه تراشیده در بین سه انگشت قرار نمی گیرد، باید آنرا با چسبی به نام «کندل Kandal» بر سر چوبی به نام «لوخ» قرار دهند تا به فرمان باشد.
ه) «غلتاندن»: این مرحله، از مراحل قبلی بسیار ظریفتر است و بوسیله چرخ مخصوص غلتاندن، پهلوهای زائد نگین را می‌گیرند و بصورت یکی منحنی متناسب در می‌آورند. این خط منحنی دور نگین را (که خوب تراشیدن آن نشانه استادی و تجربه فیروزه تراش است) در اصطلاح فیروزه تراشی «خط فارسی» می‌گویند.
ز) «جلا کردن»: در این مرحله از چرخ سمباده استفاده می‌کنند و ذره‌های روی نگین را می‌گیرند و آن را «نیمه پرداخت» می‌کنند. در پایان این مرحله، فیروزه به جلا می‌آید.
ح) «بید زدن»: فیروزه جلا داده را همچنانکه بر سر لوخ است به چرخ بید می‌زنند. در این مرحله که آخرین مرحله تراش است، فیروزه کاملاً «پرداخت» می‌شود و رنگ و جنس آن به خوبی نمایان می‌گردد. چنانکه حتی اگر «لک» بسیار کوچکی هم در جنس فیروزه باشد به چشم می‌آید.
2-1-9-3- ابزار و وسایل فیروزه تراشی
«چفت»:
ابزاری است فلزی که برای «باب حبه» کردن فیروزه «عجمی» که پرگوشت و کم سنگ است بکار می‌رود. چفت تقریباً همان انبردست است، دو دسته به طول 5/14 سانتی‌متر و ضخامت 5/1 سانتی‌متر دارد و دهانه آن در حدود 15 سانتی‌متر باز می‌شود و قسمتهای زائد را در دهان می‌گیرد و جدا می‌کند.
«اجنه»:
برای «باب حبه» کردن فیروزه «سنگدار» بکار می‌رود که در شکستن به ظرافت کمتری محتاج است.
«اجنه» نوعی چشک دو لبه ای است فلزی که دسته ای چوبی دارد بطول 31 سانتی‌متر.
«دستگاه فیروزه تراشی»:
از این دستگاه برای تمام مراحل تراش فیروزه استفاده می‌کنند با این تفاوت که فقط چرخ آن که بصورت دایره ای در وسط دستگاه قرار دارد در هر مرحله متناسب با آن مرحله از تراش، عوض می‌شود و اسم خاصی دارد که ماخوذ از اسم همان مرحله است. دستگاه تراش فیروزه، دو نوع است یکی دستگاه قدیمی که با «کمان» و «زه رود- Zerud» و به کمک
دانلود مقاله بازار فروش فیروزه
