قالب شعر به شکل شعر گفته می‌شود که بر دو نوع است: شکل ظاهری و شکل درونی (یا شکل ذهنی). شکل ظاهری که شامل وزن یا بی‌وزنی، تساوی مصرع‌ها و یا کوتاهی و بلندی آنها، قافیه‌ها - در صورتی که قافیه‌ای وجود داشته باشد- و صداها و حرکات ظاهری کلمه می‌شود.
قالب در شعر کلاسیک فارسی، شکل ظاهری است که قافیه به شعر می‌بخشد. طول هر مصرع، چیدمان هجاهای هر مصرع، تعداد ابیات، آرایش مصرع‌ها، قافیه آرایی آنها و حتی عاطفه انتقالی شاعربه خواننده دیگر عوامل تعیین کننده قالب ظاهری شعرند. .
در شعر سپید و شعر نوی فارسی، عنصری مهم‌تر و عمیق‌تر وجود دارد با عنوان شکل درونی (شکل ذهنی) است. شکل ذهنی عبارت از محیطی است که شعر در آن حرکت می‌کند و پیش می‌رود و اشیاء و احساس‌ها را با خود پیش می‌برد. شکل ذهنی به یک شعر یا یکپارچگی می‌دهد یا آن را از وحدت و استحکام درمی‌آورد.
عوامل تعیین قالب یک شعر
قافیه آرایی
به محل قرارگیری قوافی در یک شعر، قافیه آرایی آن شعر گفته می‌شود. برای مثال قالب مثنوی دارای قوافی مشابه در انتهای هر مصرع است و قافیه هر بیت ممکن است با قافیه دیگر ابیات تفاوت داشته باشد. لیکن در یک قصیده، قافیه در پایان تمام ابیات و همچنین انتهای مصرع اول بصورت مشابه تکرار می‌شود.
وزن شعر
طول مصرع‌ها و چیدمان هجاهای هر مصرع را در یک شعر، وزن آن شعر می‌گویند. هجاها در زبان فارسی به سه دسته کوتاه، بلند و کشیده تقسیم می‌شوند. حال اگر در دو مصرع اولا تعداد هجاها با هم برابر بوده و ثانیاً هجاهای کوتاه و بلند آنها در مقابل هم قرار داشته باشند، آن دو مصرع هم وزن نامیده می‌شوند. (هجای کشیده را می‌توان با یک هجای کوتاه + یک هجای بلند معادل گرفت. مثال:
دردم از یارست و درمان نیز هم دل فدای او شد و جان نیز همدر—د--مز—یا—رس—ت--در—مان—نیز—هم
دل—ف--دا—ی--او—ش--دو—جان—نیز—هم
قالب مستزاد، در میان قالبهای کلاسیک شعر فارسی تنها قالبی است که در آن بخشهای غیر هم وزن وجود دارد.
قالبهای کلاسیک
با وجود آنکه با چنبن تعریفی بی‌نهایت قالب شعری می‌توان ارائه داد، لیکن اکثر شعرای کلاسیک پارسی گوی، تلاش کرده‌اند تا از قالبهای معروف شعر فارسی خارج نشوند. قالبهای کلاسیک معروف شعر فارسی به شرح زیرند:
- مثنوی
- قصیده
- غزل
- مسمط
- مستزاد
- ترجیع بند
- ترکیب بند
- قطعه
- رباعی
- دو بیتی
- تک بیت
- چهارپاره
- بحر طویل
- دوبیتی تک‌مطلعی
فهرست مطالب:
بیت، مصراع و قافیه
قافیه میانی، بیت مقفی و بیت مصرع
ردیف، تخلص و توضیح
تعریف قالب
قصیده
مشخصات قصیده
نمودار قصیده
اجزای تشکیل دهنده قصیده
قصیده سرایان مشهور
غزل
نمودار غزل
مشخصات غزل
مشهورترین غزل سرایان
فرق غزل و قصیده
قطعه
مشخصات قطعه
شاعران قطعه سرا
مثنوی
نمودار مثنوی
مشخصات مثنوی
مثنوی سرایان
رباعی
مشخصات رباعی
رباعی سرایان
دوبیتی
مشخصات دوبیتی
تشخیص رباعی از دوبیتی
چهارپاره
مشخصات چهارپاره
ترجیع بند و ترکیب بند
نمودار ترجیع بند و ترکیب بند
مشخصات ترجیع بند
مشخصات ترکیب بند
مسمط
نمودار مسمط مخمس
مشخصات مسمط
مسمط تضمینی
نمودار مسمط تضمینی
مستزاد
مشخصات مستزاد
تک بیت
شعر نیمایی
مشخصات شعر نیمایی
تفاوت شعر نیمایی با قالب های سنتی
تحولات شعر نیمایی پس از نیما
پاورپوینت با عنوان انواع قالب های شعر فارسی در 48 اسلاید
