بسیاری از صاحب‌نظران کنونی در توصیف و تحلیل شرایط نوین از«وضعیت‌گذار» سخن می‌گویند. گذار از عصر صنعتی به عصر فراصنعتی یا جامعه اطلاعاتی، گذار از رسانه‌های مدرن به پست‌مدرن و گذار از جهان واقعی به جهان مجازی برای انجام فعالیت‌ها در سطوح خرد و کلان. موضوع گذار یا تغییر و تحول حیات‌بشری، موضوع جدیدی نیست. تاریخ بشر تا کنون مراحل مختلفی را پشت سر گذارده است و زندگی او از نظر مبنای فعالیت، به زمین، صنعت و سرمایه متکی بوده است. «اطلاعات و ارتباطات» نیز همواره، بخش‌جدایی‌ناپذیر همه این دوره‌ها محسوب می‌شد. اکنون تاکید بر گذار به وضعی است که در آن اطلاعات و ارتباطات عنصر اصلی اقدامات و فعالیت‌ها در تمام سطوح و ابعاد است و نه یک عنصر پنهان در بطن امور. ویژگی دیگر شرایط جدید، شتاب گرفتن تغییر و تحولات نسبت به دوره‌های گذشته است. اگرچه گذار و تحول‌خصلت ذاتی و همیشگی حیات بشری بوده است اما اکنون تحت تاثیر گسترش و پیشرفت فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی سرعت تغییرات و سرایت آنها به اقصی نقاط دنیا به حدی رسیده که تاکنون سابقه نداشته‌است.
مجید تهرانیان استاد علوم ارتباطات در دانشگاه هاوایی، شرایط کنونی را با عنوان «شتابندگی تاریخ» توصیف می‌کند به اعتقاد وی، شتاب گرفتن فرایند ارتباطات جهانی به خاطر مسافرت و جهانگردی، رسانه‌های چاپی، پخش رادیو ـ تلویزیونی جهانی، تلفن و شبکه‌های ماهواره‌ای، جریان‌های فرامرزی اطلاعات همراه با شیوع جهانی رسانه‌های کوچکی چون تلفن، مودم، دستگاه‌های تکثیر و فاکس، کامپیوترهای شخصی، ویدیو و مرتبط شدن آنها با هم، همه و همه، در آنچه می‌توان شتابندگی تاریخ نامید، سهم عظیمی داشته‌اند. در این‌قرن برای فروپاشی امپراتوری‌های عثمانی، اتریش، مجارستان، بریتانیا، فرانسه، آلمان، بلژیک، اسپانیا و پرتغال، دو جنگ جهانی لازم شد. حال آن که امپراتوری شوروی به واسطه گلاسنوست و اینکه جامعه شوروی به‌سرعت در معرض رسانه‌های جهانی، ویدیو و شبکه‌های کامپیوتری قرار گرفت، فقط طی چند سال مضمحل‌شد(1)
این مسایل نشان می‌دهد که پیشرفت و همه‌گیر شدن رسانه‌های ارتباطی ضمن افزایش سرعت تغییرات، جوامع را به یکدیگر نزدیک و متصل ساخته است. این به هم پیوستگی به‌خصوص با آنچه که امروز تحت‌عنوان دگرگونی و بازسازی زمان و مکان نامیده می‌شود مرتبط بوده و توسط آن تشدید می‌گردد. ژان بودریار از صاحب‌نظران انتقادنگر فرانسوی از این دگرگونی با عنوان «امحای امر واقع به واسطه تبدیل آن به تخیل مجازی سه بعدی و امحای زمان به واسطه هم زمانی همه دوره‌ها، همه فرهنگ‌ها با حرکتی سیار و واحد از طریق کنار هم نهادن آنها در سناریویی واحد» یاد می‌کند.(2)
به اعتقاد مانوئل کاستلز استاد دانشگاه برکلی کالیفرنیا، در شرایط کنونی، بنیان‌های مادی جامعه یعنی مکان‌و زمان در حال دگرگونی است و پیرامون فضای جریان‌ها و زمان بی‌زمان، سازمان می‌یابد.(3) کاستلز که شرایط در حال ظهور جهان مجازی و ارتباطات شبکه‌ای جهانی را جامعه شبکه‌ای(Network Society) می‌نامد، معتقد است: در «جامعه‌شبکه‌ای مفاهیم زمان و مکان معانی تازه‌ای پیدا کرده‌اند که با معانی سنتی آن در جوامع ما قبل مدرن و یا حتی صنعتی تفاوت آشکار دارد. انتقال آنی اطلاعات، داده‌ها و سرمایه‌ها و امکان ارتباط همزمان میان افراد در نقاط مختلف، عملا فواصل زمانی را از میان برداشته است و نظم طبیعی دوران قدیم یا چارچوب‌های مکانیکی عصر صنعتی را به کلی دگرگون ساخته است. مکان نیز به نوبه خود با مفهوم دسترسی یا عدم دسترسی به‌اطلاعات و ابزار انتقال و پردازش آن ارتباط پیدا کرده است و حضور در مکان معنای تازه‌ای به خود گرفته که‌می‌تواند تعیین کننده ارتباط و اتصال شخص به جامعه شبکه‌ای و یا طرد و حذف او از این مکان فراگیر و در عین حال انحصاری به‌شمار آید». (4) به هم‌پیوستگی عمیق و گسترده مسایل بشری اکنون با عنوان«جهانی‌شدن» (Globalisation) نام برده می‌شود.
در اغلب تعاریف عرضه شده،«جهانی شدن» فرایندی تدریجی و پایدار توصیف می‌شود که از گذشته‌ای دور یا نزدیک آغاز شده و هنوز هم ادامه دارد، و هر چه بر عمر آن افزوده می‌شود، شتاب و گستره آن هم بسیار افزایش می‌یابد. اکثر نظریه‌پردازان، جدید بودن فرایند جهانی شدن را نمی‌پذیرند و تاریخی دست‌کم چندین‌ده ساله برای آن در نظر می‌گیرند بیشتر تعاریف بر سر تشدید بسیار چشمگیر آن در دهه‌های اخیر، اتفاق نظر دارند و حتی عقیده دارند که نسلهای آینده این فرایند را به صورتی گسترده‌تر و پرشتاب‌تر تجربه خواهندکرد».(5)
گیدنز فرایند جهانی شدن را چیزی جز گسترش تجدد نمی‌داند.(6) مارکس و انگلس هم درک تاریخ «جهانی شدن» و آغاز این فرایند را مستلزم درک و شناخت تاریخ سرمایه‌داری می‌دانند، چون از دیدگاه آنان، نظام سرمایه‌داری همواره دست‌اندرکار یکپارچه‌سازی اقتصادی و فرهنگی جهان بوده است.(7) پس با توجه به‌این دیدگاه، جهانی شدن را باید همزاد سرمایه‌داری دانست.(8) بسیاری دیگر از اندیشمندان، نظام سرمایه‌داری را فاعل و عامل اصلی جهانی شدن و جهانی‌گرایی(Globalism) تلقی می‌کنند. مجید تهرانیان استاد ایرانی دانشگاه هاوایی‌ایالات متحده امریکا معتقد است، موتور جهانی‌گرایی، سرمایه‌داری جدید است که منشاء آن به قرن شانزدهم باز می‌گردد. سرمایه‌داری حصار علایق فئودالی، قبیله‌ای، نژادی، قومی و ملی را به سود بین‌المللی شدن مراکز داد و ستد افکار و کالاها از هم گسیخت. حاملان این روند شرکتهای بین‌المللی هستند که نوعاً در بیش از صد کشور جهان عمل می‌کنند و هر جا که مداخله دولت کمتر و احتمال سود بیشتر باشد از موقعیت استفاده می‌کنند. تکنولوژی‌های عمده این روند عبارتند از: انرژی، حمل و نقل و ارتباطات راه دور یعنی سه پیشرفت تکنولوژیک پی‌درپی که منجر به سه موج بلند پی‌درپی رشد اقتصادی جهانی شدند. مشخصه آخرین این امواج یعنی موج سومین انقلاب صنعتی کاربرد تکنولوژی‌های کامپیوتری در تمامی وجوه زندگی از تولید و امور اداری گرفته تا آموزش، سفر و سرگرمی است. (9)
در تعاریف مختلفی که صاحب‌نظران از جهانی شدن ارائه کرده‌اند به عناصر مختلفی اشاره کرده‌اند.
فشردگی جهان، وابسته‌تر شدن بخش‌های مختلف جهان، افزایش وابستگی و در هم تنیدگی جهانی، فرایند غربی کردن یا شدن، همگون سازی جهان، ادغام جنبه‌های اقتصادی در گسترده‌ای جهانی، پهناورتر شدن گستره تاثیرگذاری و تاثیرپذیر کنش‌های اجتماعی، کاهش هزینه‌های تحمیل شده توسط فضا و زمان‌و... از عوامل مختلفی هستند که در تعاریف مختلف مربوط به جهانی شدن طرح گردیده‌اند.
تاکید بر افزایش بی‌سابقه ارتباطات و برخوردهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ویژگی اکثر تعاریف‌جهانی شدن است. تقریباً در همه آثار مربوط به جهانی شدن، حجم بسیار زیاد ارتباطات در سطوح و عرصه‌های مختلف جامعه جهانی، ویژگی فرایند مورد نظر عنوان شده است. این ارتباطات در برخی موارد آگاهانه و ارادی هستند و در مواردی دیگر ناآگاهانه، غیر ارادی و گریزناپذیر.
برقرار کنندگان چنین ارتباط های پرشمار و گسترده هم شاید افراد، گروهها، نهادها و دولتها باشند. همچنین میزان دخالت و شرکت در شبکه ارتباطات جهانی برحسب افراد، گروهها، قومیتها، کشورها و مناطق و قاره‌ها متفاوت است.(10) این ارتباطات پر حجم بر افزایش وابستگی متقابل در عرصه جهانی دلالت دارند که تاکید برآن، یکی از وجوه مشترک تعاریف جهانی شدن است. از این دیدگاه جهانی شدن معطوف به افزایش پیوندها و همبستگی‌های میان دولتها و جوامع تشکیل دهنده نظام جهانی مدرن است. نیرومندتر شدن عوامل موثر در شبکه‌های جهانی و وابستگی متقابل و تشدید در هم تنیدگی جهان، گستره و میزان تاثیرپذیری افراد و جوامع گوناگون مستقر در کره زمین را افزایش و امکان و احتمال انزوا و برکنار ماندن از تاثیرات محیط جهانی را کاهش‌می‌دهد.(11)
در مجموع می‌توان جهانی شدن را وابستگی متقابل مردم دنیا به یکدیگر دانست که کارکرد فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی در فشرده‌سازی زمان و مکان در این زمینه نقشی اساسی داشته است آن چنان که می‌توان گفت: «ظهور صنعت ارتباطات و رسانه‌های ارتباط جمعی از بسیار جهات منشاء ظهور جهانی شدن به‌معنای امروزین آن شده است». (12)
مجموع این ملاحظات نظری است که جغرافیای سیاسی جهان معاصر را دستخوش دگرگونی کرده و چنین به نظر می‌رسد که بحث از موضوعات و مفاهیمی همچون، شمال و جنوب، شرق و غرب، جهان اول و سوم، مرکز و پیرامون و مقولاتی از این قبیل که در بطن گفتمان‌های پیشین معنادار بودند دیگر اعتبار چندانی‌ندارند و ما نیازمند تعریف جغرافیایی تازه‌ای برای جهان می‌باشیم. تعریفی که بیانگر نظم نوین براساس‌وابستگی واحدهای سیاسی و اقتصادی به یکدیگر باشد. تمامی صاحب‌نظران متفقاً شکل‌گیری چنین شرایطی را پیامد «انقلاب ارتباطات» دانسته و از آن به عنوان عصر فرا صنعتی یاد می‌کنند. وضعیتی که در آن‌همه به هم وابسته‌اند و تمایزات و برتری‌ها به واسطه میزان بهره‌مندی از اطلاعات و توان ارتباطی سنجیده‌می‌شود و آن دسته از بازیگران و فعالان جهانی که اطلاعات بیشتری دارند و بر ابزار و رسانه‌های ارتباطی‌قدرتمندتر و بیشتری حاکمند، نقشی موثرتری در تصمیم سازی دارند». (13)
حال که به‌نظر می‌رسد جغرافیای سیاسی و مسایل اقتصادی و فرهنگی جهانی تحت تأثیر کارکرد ارتباطات‌دستخوش تغییر شده است، مفهوم‌سازی برای شرایط نوین با هدف تحلیل مسایل نو، می‌باید مبتنی بر حوزه «ارتباطات و اطلاعات» باشد. دلیل این امر نیز نقش محوری اطلاعات و ارتباطات در ظهور شرایط جدید است.
سعدی، شعر نامدار ایرانی، هشت قرن پیش«نظم جهانی» خوبی را چنین توصیف نمود:
بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
کانت فیلسوف شهیر آلمان در کتاب معروف خود درباره«طرح صلح دائمی»، اندیشه یک «جامعه مدنی همگانی و جهانی» و یک «حقوق جهان وطن» را مطرح کرده بود در حالی که اندیشه «یک دولت جهانی» را که با خطر استیلای یک نظام ستمگری جهانی تحمل‌ناپذیر بر بشریت همراه است مطرود شناخته بود.
گاندی، رهبر فقید هند، در بیان ارتباط باز و آزاد اما بدون آسیب ابزار داشت؛ من نمی‌خواهم که خانه‌ام از هر چهار طرف دیوار داشته باشد با پنجره‌هایی محکم. من می‌خواهم همه فرهنگ‌ها در اطراف خانه‌ام با آزادی تمام بوزند، اما نخواهم پذیرفت که وزیدن هر یک از آنها مرا از جای برکند.
معروف‌ترین سخن در یکپارچه سازی جهانی و ارتباطات جهانگیر در نظریه«دهکده جهانی» مک‌لوهان دیده می‌شود. اصطلاح«دهکده جهانی» به‌قدری با مسایل نوین ناشی از عملکرد فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی قرین و نزدیک بود که سریع و ریشه‌دار گسترش یافت. آن چنانکه بسیاری از افراد بدون اطلاع از نظریه‌وی، صرفاً براساس معنای ظاهری اصطلاح«دهکده جهانی»، پی به ابعادی از آن برده و بر آن اساس با استفاده از این اصطلاح بسیاری از مسایل جدید را توجیه و تفسیر کرده‌اند.
ظهور جهانی مجازی؛ تداوم و تعمیق پروژه جهانی شدن
فرایند جهانی شدن که تحت تاثیر کارکرد سرمایه‌داری نوین و پیشرفت گسترده فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی بیش از گذشته در دهه‌های اخیر خود را نشان داده است، اینک در جهش‌های نوین پیشرفت فزاینده فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی چهره نوینی بخود گرفته است و ادبیات جدیدی وارد عرصه«حیات جهانی» (Life-World) نموده است.
تجدید ساختار سرمایه‌داری نزد بسیاری از صاحب‌نظران، تحت‌تاثیر ظهور فناوری‌های نوین ارتباطی واطلاعات بوده است. «پترمتروولی» دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در گرجستان در این زمینه اظهار می‌دارد:
تولد بورژوازی در اروپا ناشی از توسعه اطلاعات بوده است و امروز تکنولوژی اطلاعات می‌تواند طیف‌جدیدی از سرمایه‌داری را در جهان بوجود آورد و ما می‌توانیم از این تکنولوژی علاوه بر پیشرفت اقتصادی در جهت توسعه اجتماعی هم استفاده کنیم.(14)
«سرمایه‌داری عصر فرا صنعتی متکی به نوعی دینامیسم درونی است که مرزی و حدی را برنمی‌تابد، از انعطاف زیاد برخوردار است و فزون طلب و گسترش‌پذیر و بسط یابنده و در عین حال متکی به منطقه شبکه‌است».(15)
کاستلز استاد اسپانیایی‌تبار دانشگاه برکلی کالیفرنیا بحث اصلی کتاب خود راجع به «عصر اطلاعات» را به«جامعه شبکه‌ای» اختصاص می‌دهد و آن را از ویژگی‌های سرمایه‌داری متکی به اطلاعات به‌شمار می‌آورد. به‌اعتقاد او جامعه شبکه‌ای محصول همگرایی سه فرایند تاریخی مستقل است. این سه فرایند عبارتند از «انقلاب اطلاعات» که ظهور جامعه شبکه‌ای را امکان‌پذیر ساخت، تجدید ساختار سرمایه‌داری، و نهضت‌های‌فرهنگی دهه‌های 1960 و 1970. کاستلز ویژگی‌های اصلی جامعه شبکه‌ای را، «اقتصاد اطلاعاتی» ،«اقتصاد جهانی» ،«فعالیت‌های اقتصادی شبکه‌ای»، «تحول در نحوه انجام کار و در ساختار اشتغال»، «ظهور قطب‌های متقابل»،«فرهنگ واقعیت مجازی» (Culture of virtual reality)، «سیاست بر بال رسانه» و«زمان بی‌زمان و فضای جریان‌ها» برمی‌شمرد. (16)
از سخنان کاستلز مشخص می‌شود که او تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات را عامل تحول در حیات جهانی، فضا و روابط اقتصادی جدید، فرهنگ و سیاست جدید دانسته و در مجموع ظهور فضای جدیدی را که مسایل و روابط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی در آن جریان می‌یابد را نوید می‌دهد. او این فضای جدید را «جامعه‌شبکه‌ای» می‌نامد که در گستره‌ای جهانی عمل می‌کند. و پایه‌گذار یک«نظم نوین اجتماعی» است. به اعتقاد کاستلز، به نظر شمار فزاینده‌ای از مردم، این نظم نوین، به منزله یک بی‌نظمی فرا ـ اجتماعی است. منظور از بی‌نظمی فرا ـ اجتماعی، توالی اتوماتیک و تصادفی رخدادهاست که از منطق کنترل‌ناپذیر بازارها، تکنولوژی‌ها، نظم جغرافیای سیاسی یا جبر زیست شناختی نشأت می‌گیرد. (17)
مشابه این مضامین را در نظریه صاحب‌نظران دیگر نیز می‌توان دریافت. نظریه‌های نوین با اشاره به‌تحولات اخیر در فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی، اطلاعات محور شدن اقتصاد، نقش ارتباطات و اطلاعات در سیاست و فرهنگ و شکل‌گیری جوامع اطلاعات بنیان، از انتقال و گذار جوامع پیشرفته از«جامعه صنعتی» حکایت می‌کنند. پیدایی و پیشرفت فناورهای نوین، همچون ماهواره و اینترنت و ادغام رسانه‌های کوچک در یکدیگر و کامپیوتر در ایجاد این شرایط گذار از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی‌ای که در گستره جهانی عمل‌می‌نماید نقش برجسته‌ای داشته‌اند و این نشانه آغاز یک هستی جدید است. جامعه شبکه‌ای کاستلز که بر بستر اینترنت و فضای سخت‌افزاری (تلفن، مودم و کامپیوتر) شکل می‌گیرد، با کمک برق و ماهواره فراتر از مرزهای‌جغرافیایی بین افراد و گروهها ارتباط برقرار می‌کند. برخی این فضای کامپیوتری و شبکه‌ای را«فضای‌مجازی» (Virtual Space) می‌نامند، منظور فضای فراتر از جغرافیا و فضای غیرواقعی است که مبتنی بر تصویر، کلام یا صوت، مفهوم یا متن و موسیقی میباشد و می‌تواند ارتباط یکسویه یا دوسویه و همزمان یا غیر همزمان را بین دوطرف که می‌توانند هویت مشخص یا نامشخصی داشته باشند و در فواصل نامشخصی از هم قرار دارند
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 47 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلودمقاله جهان مجازی و واقعیات ما
