نوع فایل: word
قابل ویرایش 207 صفحه
پایان نامه برای درجه کارشناسی ارشد «M.A»
گرایش: تاریخ ایران اسلامی
چکیده:
میرزا علی خان معروف به امین الدوله به سال1260هجری قمری(1222هجری شمسی)در تهران متولد شد. وی فرزند میرزا محمدخان مجدالملک (سینکی لواسانی) که وی خواهر زاده میرزا آقا خان نوری دومین صدراعظم ناصر الدین شاه بوده است.
امین الدوله خط و انشاء را از پدر آموخت، مقدمات زبان عربی را در تهران آموخته بود. و در سفری که همراه پدر به بغداد رفت به تکمیل زبان عربی و آموزش زبان ترکیبی اسلامبولی پرداخت وقتی پدرش مجد الملک به کارپردازی آذربایجان منصوب شد همراه پدر بود. و در آنجا زبان فرانسه را آموخت و همان وقت به آموزش ترکی آذربایجان مشغول شد.
پس از مراجعت از بغداد و خدمت در حضور شاه نیابت اول وزارت خارجه در سن نوزده سالگی به او داده شد ضمن نیابت اول جزء پیشخدمتان خاصه شاه گردید و مفتخر به لقب منشی حضور تا سال1290 ، در سال 1288 مسئولیت چاپارخانه های دولتی (پست خانه) به وی محول شد. دو سال بعد ملقب به امین الملک گردید و احراز وزارت رسائل (ریاست دفتر مخصوص شاه) را اخذ نمود. در اولین سفر ناصر الدین شاه به همراه او بود ولی از آلمان برگشت. به خاطر پشتکاری که داشت در سال 1294 متصدی امور ضرابخانه دولتی تبریز (علاوه بر شغلهای قبلی) به وی داده شد. یکسال بعد سفیر مخصوص شاه به ایتالیا جهت تسلیت مرگ ویکتور امانول شد. به دلیل لیاقت و امانتی که از ایشان آشکار شد وزارت وظایف و اوقاف نیز بر سایر مشاغل او افزوده گشت. در سال 1299 ملقب به امین الدوله کرد و در سال 1304 منصب ریاست مجلس وزراء و دارالشوری کبری که اعظم مناسب دولتی است به وی محول شد. در سه سفر ملتزم در رکاب ناصرالدین شاه بود، بعد از یک دوره حدودا ده ساله و دوری از سیاست مجددا توسط (مظفرالدین شاه) به پیشکاری و وزارت آذربایجان و حامل فرمان و ششمین ولیعهدی برای محمدعلی میرزا شد و در آنجا نیز اقدامهای فرهنگی انجام داد از جمله افتتاح مدرسه رشدیه . در سال 1314 به دستور شاه به تهران آمد. به وی پستهای زیادی پیشنهاد شد و مدتی وزیر اعظم شد و 5 ماه بعد صدراعظم شد (16 صفر یا 15 محرم 1316) 5-1314 وی ناصر الملک را به عنوان وزارت مالیه انتخاب نمود ، همچنین وی هیئت بلژیکی را جهت اقدامات اصلاحی مالی به ایران فراخواند. در سال 1314 بر اثر فشارهایی که به وی از دربار و مخالفین وارد نمود مجبور به استعفا از صدارت شد با برکناری وی ناصر الملک نیز برکنار گردید. و چون از صدارت معزول شد به زیارت مکه رفت مدتی در لشت نشای رشت اقامت نمود تا اینکه شاه او را از ایران اخراج نمود (به داغستان) رفت و او در هنگام سفر به اروپا نامه های انتقادآمیزی به شاه نوشت پس از مدتی دوری دوباره مظفرالدین شاه نامه محبت آمیز، به وی می نویسد و او به گیلان برمی گردد تا اینکه در لشت نشا در سال 1322 برابر با 1283 هجری شمسی فوت می کند.
امین الدوله از جمله رجال برجسته عصر قاجار به شمار می رود به طوری که افکار و اندیشه های او در تحولات داخلی‌و خارجی ایران تاثیر زیادی داشته است. در مورد او قضاوتهای متناقض فراوانی ارائه شده است به طوری که از وی دو شخصیت متفاوت یعنی اصلاح طلب و محافظه کار ساخته اند. نظر به اهمیت شخصیت امین الدوله بر آن شدیم تا با یک بررسی‌عمیق‌و علمی به دور از هر گونه غرض‌ورزی، هویت واقعی وی را برای صاحبان فکر و اندیشه معرفی نماییم.
مقدمه:
تحقیق‌در تاریخ معاصر ایران و شناخت شخصیتهای صحنه های مختلف و بازیگران میدان های گوناگون در ارتباط تنگاتنگی با جامعه کنونی ایران است. شاید بتوان گفت این دوره تاریخ ایران به علت ورود ایران و ایرانیان در سیاست جهانی از ویژگیهای‌خاصی برخورداراست،به ویژه آنکه بررسی زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی.... ایرانیان که در این مقطع تاریخی دچار دگرگونی‌هایی فراوان می‌شود و با اقدامهای شخصیتهای مهم چون – عباس میرزا ولیعهد و قائم مقام فراهانی–پویه‌هایی گوناگون صورت می‌گیرد.
این امر منجر‌به اعزام عده‌ای برای تحصیل به خارج‌و آشنایی‌آنان با پیشرفت‌های غرب می‌شود که نقش‌های نوینی‌در‌تاریخ ایران چهره می بندد و با روی کار آمدن میرزا تقی خان امیرکبیر وتلاشهای موثر این عنصرلایق‌در مدت‌کوتاه صدر اعظمی‌در عصر‌ناصری پی‌آمدهای مختلفی‌را سبب می‌شود،که نتایج آن دگرگونی جامعه ایران و آغاز شناسایی مردم و بازآفرینی‌واقعیتهای‌نهفته در جامعه است. در‌این مدخل نوآغاز شده، چهره‌هایی تلاش می نمایند تا راه و‌رسم امیر را پیش‌گیرند و یا عصر او را مورد آزمایش قرار دهند یا جای پای او بگذارند و دست کم این که در نوشته های خود، از آرمانهای امیر سخن گویندو دورانش را ستایش، و آفرینشهای متعددی او را در جامعه خفته ایران که به آرامی در حال بیدار شدن است بازگو و تاثیر آنها را ارزیابی نمایند.
تاریخ معاصر ایران، مملو از دگرگونیهای‌سرنوشت‌ساز است، دوران پر آشوب و فتنه آکنده از دخالتهای بیگانگان‌و اجرای نقشه‌های بی باکانه در جهت‌فنای ایران و ایرانی بدست خود‌و بیگانه، سیاستمداران ایرانی زبون، فاقد شخصیت، دست و پا بسته و در خدمت بیگانه، دولتهای سرسپرده- برای خواسته های انگلیس و روس– عاملین اجرای سیاستهای آنها شده و در زبونی مردم کوشا و در وابستگی آنها به دولتهای غرب قدمهای فراخی برداشته‌و در نتیجه نقش نامطلوب خود را در تاریخ معاصر ایران اجرا و میراث ناخوشایندی از خود به یادگار گذاشته اند.
تاریخ معاصر ایران را می توان با شناخت بازیگران آنها بهتر ارزیابی قرار داد و علل و عوامل عقب‌ماندگی ایران را کشف کرد و مورد نقادی و تجربه و تحلیل قرار داد و جدای از نقش اول شاهان در این واپس گرایی، چیزی از نقش این بازیگران در پشت صحنه ها مخفی نماید.اوضاع عمومی سیاسی و اجتماعی تلاشهای اصلاح طلبی، تنزل قدرت سیاسی، خروج و پرخاش مردم، هیچ یک نتوانست تغییر عمده ای در روی حکمرانی بیندازد مگر وزارت یکساله امین الدوله که جهات مثبت داشت .
این دوره نیز امتداد همان مرحله تاریخی است با تشدید عوامل سابق – عواملی که بحران مالی را بار آورد- فشار استعمار اقتصادی و سیاسی را افزایش داد. از قدرت معنوی و قدرت مادی حکومت در مقابله با دشواریهای داخلی و خارجی کاست. از سوی دیگر حرکت اجتماعی در جهت تغییر نظام سیاسی با ایدئولوژی مشخصی تشکیل یافت همه حکومتهایی که در این ده سال روی کار آمدند با بحران مالی دست به گریبان بودند. بعضی از روی اعتقاد به ترقیخواهی و برخی ضرورت در پی نوعی نقشه (رفورم مالی) رفتند و در هر‌حال موثرترین عامل تعیین کننده سرنوشت حکومتها بود.
صدارت میرزا علی خان امین الدوله بعد از دوره دوری (فترت)وارد عرصه سیاست گشت و هوای تازه ای به نام اصلاحات عطر افشانی می کرد و امین الدوله به عنوان یک ترقی خواه و اصلاح طلب و ارد عرصه حکومتی شد.
مسئله اصلی در این پژوهش بررسی افکار اندیشه ها و احوالات امین الدوله با تکیه بر فعالیتهای سیاسی و اندیشه های وی می باشد سعی شده تا افکار و اندیشه های او واضح تر مورد بررسی قرار گیرد.
مهمترین سوالاتی در این پژوهش مطرح شده ،از قرار ذیل است :
1- عوامل موفقیت امین الدوله در کسب مقامات و مناسب مهم دیوانی چه بوده است ؟
2- مهمترین اقدامات او در چه زمینه هایی بوده است ؟
3- میزان تاثیر پذیری وی از افکار و اندیشه های متفکران این دوره در چه حدی بوده است ؟
4- سیاست مذهبی وی و نیز رابطه اش با طبقه روحانیون چگونه بوده است ؟
5- نقش وی در فراهم نمودن زمینه برای انقلاب مشروطه تا چه حد بوده است ؟
6- امین الدوله در سیاست خارجی خویش از چه خط و مشی سیاسی مشخص پیروی می کرده است ؟
7- افکار و عقاید وی در زمینه حکومت و انواع آن چه بوده و خود ، کدام نوع حکومت را جهت اصلاح جامعه تجویز نموده است ؟
برای یافتن پاسخ این پرسش ها ناگزیر از طرح فرضیاتی چند هستیم که مهمترین آنها عبارتند از :
1- افکار و اندیشه های غربی در شکل گیری شخصیت سیاسی امین الدوله تاثیر مستقیم داشته است.
2- افکار اصلاح طلبی و نوگرایی امین الدوله متاثر از شخصیتهای چون عباس میرزا، قائم مقام، امیرکبیر، سپهسالار بوده است.
3- افکار و اندیشه های امین الدوله در فراهم نمودن بستر فکری انقلاب مشروطیت تاثیر داشته است.
4- بی‌توجهی‌امین‌الدوله نسبت‌به‌طبقه روحانیون ناشی از طرفداری‌وی از نظریه جدایی دین از سیاست بوده‌است.
5- علت عمده سقوط و عزل امین الدوله از مقام صدارت ، مخالفت وی با نظام استبدادی و طرفداری از مشروطه خواهی بوده است .
فهرست مطالب:
چکیده
مقدمه
کتاب شناسی
بخش اول - زندگی نامه امین الدوله
فصل اول - شرح حال میرزا علی خان امین الدوله از تولد تا ورود به دربار
1- کودکی و نوجوانی میرزا علی خان امین الدوله
2- مجد الملک پدر امین ادوله
3- کسانی که القاب امین الدوله کسب نموده اند.
فصل دوم – زندگی سیاسی امین الدوله( اوضاع سیاسی - اجتماعی، اقتصادی )
1- امین الدوله و واقعه رژی
2- سلطنت مظفرالدین شاه
3- امین الدوله و پیشکاری آذربایجان
4-وزارت اعظمی امین الدوله
5- امین الدوله و فراماسونری
فصلسوم– عملکرد سیاسی امین الدوله
1- سیاست داخلی
2- امین الدوله و روحانیون
3- سیاست خارجی
4- روس و انگلیس
5- گروگذاری بنادر جنوب
بخشدوم– اقدامات امین الدوله
فصل اول- اقدامات اقتصادی
1- اصلاحات مالی و تفکر استقراض
2- تشکیلات پستی در دوره ناصرالدین شاه
3- ریاست میرزا علی خان منشی حضور در پست (دوره اول از سال 1288-1290 هجری قمری )
4- تاریخچه پیدایش سانسور در پست خانه و کناره گیری میرزا علی خان امین الدوله از‌کار پستخانه
5-دوره‌دوم‌ریاست‌امین‌الملک(امین الدوله از1292-1294هجری قمری )
6-تاثیر پست خانه در روند اصلاحات جامعه ایران
7- شرح مختصری از خدمات پست خانه در جنبش مشروطیت
8- گمرکات
9- کارخانه قند
10- پارک امین الدوله
فصل دوم – اقدامات فرهنگی
1- مدارس رشدیه
2- نهضت مدارس جدید
3- تشکیل انجمن ها
4- ادبیات سیاسی
بخش سوم– رابطه امین الدوله با رجال
فصل اول – امین الدوله و دیگران
1- رابطه امین الدوله با میرزا ملکم خان
2-رابطه امین الدوله و مشیر الدوله
3- رابطه امین الدوله با جعفر قلی میرزا ملک
فصل دوم – دیدگاه نویسندگان درباره امین الدوله
1- دیدگاه اعتماد السلطنه
2- دیدگاه حسین قلی خان نظام السطنه مافی خصوص امین الدوله
3- دیدگاه میرزا مهدی خان ممتحن الدوله
4- دیدگاه افضل الملک
5- دیدگاه ملک الشعرای بهار
6-دیدگاه عبدالحسین نوایی
فصل سوم– مقایسه ی بین شخصیت امین الدوله وامین السلطان
1- امین السلطان
2- امین الدوله
3-سفرهای امین الدوله و مقایسه آن با امین السلطان
فصل چهارم – عزل
1- عزل و فوت امین الدوله
2- فوت امین الدوله
فصل پنجم- آثار مکتوب
1-خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدوله
2- سفرنامه مکه
3- شیوه نگارش امین الدوله
بخش چها رم– افکار و عقاید امین الدوله
فصل اول – تاریخچه اصلاحات در ایران
1- اقدامات کلی
2- سیر نوگرایی در ایران
3- عباس میرزا
4- امیر کبیر
5- میرزا حسین خان سپهسالار
فصل دوم – اندیشه ها واقدامات
1- تاثیر افکار غرب در اندیشه امین الدوله
2- زمینه فکری و خصوصیات اخلاقی
3- دیدگاه امین الدوله در خصوص نظام حکومت
4- دیدگاه امین الدوله در خصوص راهکارهای نجات ایران
6- دیدگاه امین الدوله در خصوص امتیازات
7- دیدگاه امین الدوله در خصوص اصلاحات
8- دیدگاه امین الدوله در خصوص اقتصاد
9- دیدگاه امین الدوله در خصوص قشون و ارتش
فصل سوم اخلاف و بازماندگان
1-- فرزندان
2-میرزا محسن خان امینی ( امین الدوله )
3- اشرف الملوک فخر الدوله
4-سرلشکر حسن امینی مجدی
5- دکتر علی امینی
6- ابوالقاسم امینی
7- سرتیپ محمود امینی
نتیجه گیری
منابع و مآخذ
پیوست ها و تصاویر
منابع و مأخذ:
- آبراهامیان: یرواند،ایران بین دو انقلاب، درآمدی بر جامعه شناسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل محمدی، مجدابراهیم فتاحی، تهران ،نشر نی، 1378.
- آجودانی، ماشاالله: مشروطه ایرانی، تهران،اختران، 1382.
- اتحادیه، منصوره: پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت ، (دوره اول و دوم مجلس شورای ملی)، تهران ، نشر گستر، 1361.
- آدمیت، فریدون: امیر کبیر و ایران، تهران، امیر کبیر، ، چاپ هشتم، 1378.
- آدمیت، فریدون: اندیشه ترقی و حکومت قانون ، عصر سپهسالار، تهران، خوارزمی، 1356.
- آدمیت، فریدون: فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ، تهران، سخن، 1340.
- آرین پور، یحیی: از صبا تا نیما، تهران، ج1 ،1354.
- آوری، پیتر: تاریخ معاصر ایران از تاسیس تا انقراض سلسله قاجاریه ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، نشر عصایی، ج 3، 1369.
- اسپاروی ، ویلفرید: بچه های دربار... ، ترجمه شاملویی پور، انتشارات انجمن قلم، سال 1379.
- احتشام السلطنه،خاطرات احتشام السلطنه یا یادداشت های احتشام السلطنه به کوشش موسوی ، انتشارات زوار ، سال 1367 .
- افشاری، پرویز :صدراعظم های سلسله قاجاریه، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1372.
- ارفع الدوله : ایران دیروز یا خاطرات پرنس ارفع الدوله، تهران‌چاپخانه‌وزارت‌فرهنگ و‌هنر، 1345 ش.
- افشاری یزدی، محمود : سیاست اروپا در ایران ترجمه سید ضیاءالدین دهشیری، انتشارات موقوفات دکتر افشار وابسته به دانشگاه تهران، تهران، 1358.
- افضل الملک ، غلامحسین :افضل التواریخ به کوشش منصور، اتحادیه و سرویس سعد وندیان، تهران نشر تاریخ ایران، 1361.
- اقبال آشتیانی ، عباس : میرزا تقی خان امیرکبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران 1340 چاپ تابان.
- الگار، حامد : دین و دولت در ایران نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم ستری، چاپ دوم، انتشارات توس، تهران، 1369.
- الموتی، ضیاءالدین: فصولی از تاریخ مبارزات سیاسی و اجتماعی ایران جنبش های چپ ، چاپ بخش،تهران، 1370.
- اوکارنر، فردریک: تاریخ معاصر ایران از مشروطه تا جنگ جهانی اولترجمه حسن زنگنه، نشر شیراز، تهران، 1376.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: خلسه یا خوابنامه، به کوشش محمود کتیرایی، تهران، کتابخانه طهوری، 1348 ش.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی،تهران، دنیای کتاب،جلد 3،1361.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: الماثروالآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، بی نا، 1363.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه ، با مقدمه و کوشش ایرج افشار، تهران، امیر کبیر، 1354.
- اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: مرآت البلدان به تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران،جلد 3، 1367.
- اشرف، احمد: موانع رشد سرمایه داری در ایران، در دوره قاجاریه، انتشارات زمینه تهران، 1351.
- امین الدوله ،میرزا علی خان: خاطرات سیاسی امین الدوله به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، زیر نظر ایرج افشار، انتشارات امیر کبیر، 1370.
- امین الدوله ، میرزا علی خان: سفرنامه امین الدوله با مقدمه علی امینی، و به کوشش کاظم اسلامیه ، انتشارات توس، تهران 1354.
- امیرخیزی، حسین: تاریخ آذربایجان، تبریز، فرهنگ، ج 1، 1332.
- امین لشکر ، میرزا قهرمان امین لشکر: روزنامه خاطرات امین لشکر، وقایع سالهای 1306 تا 21307 به کوشش ایرج افشار – محمد رسول دریاگشت.
- اقبال، اسماعیل، نقش انگلیس در کودتای 28 مرداد 1332، انتشارات اطلاعات تهران، 1357.
- بامداد، مهدی: شرح حال رجال ایران، بی جا، چابخانه بابک، بازرگانی، ج دوم، 1347.
- بنجامین ، س.ج. و : سفرنامه بنجامین ،ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، انتشارات جاویدان ، چاپ دوم 1369.
- بهار، مهدی:«میراث خوار استعماری»، امیرکبیر، تهران 1357.
- بهرامی، عبدا...: تاریخ اجتماعی سیاسی ایران ، از زمان ناصرالدین شاه تا آخرین شاه قاجار، انتشارات سنائی ، سال 1362.
- براون، ادوارد:انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهدی قزوینی، تهران، کویر 1376.
- بیانی ،عزیزا... : تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان ، از ماد تا انقراض سلسله پهلوی، انتشارات امیرکبیر، سال 1384.
- بیانی، خان بابا: پنجاه سال تاریخ ایران در دوره ناصری ، انتشارات علمی، ج اول، چاپ اول 1375.
- زوبر، ب. آ: مسافرت به ارمنستان و ایران ، ترجمه محمود هدایت، تهران ،1323 ش .
- بهار، محمدتقی ملک الشعرای: سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر پارسی، تهران، امیر کبیر ،چاپ ششم، 3 جلد ، 1337 ش.
- پولاک یاکوب، ادوارد: سفرنامه پولاک، ایران و ایرانیان ، ترجمه کیکاوس جهانداری، خوارزمی ،تهران، 1361.
- تاج، السلطنه: خاطرات تاج السلطنه ، به کوشش منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361 ش.
- تیموری، ابراهیم: عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات در ایران ، انتشارات اقبال، تهران، 1337.
- دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی ، تهران،انتشارت فردوسی،ج 1، 1362.
- دانشور، داریوش: وقایع دارالخلافه ، گوتنبرگ، مشهد ،1372.
- دروویل ، گاسپار : سفرنامه دروویل ، ترجمه جواد محبی ، تهران ، گوتنبرگ ، 1348.
- دیوان بیگی ،میرزا حسین خان: خاطرات دیوان بیگی ، از سال 1375 تا 1317 قمری به کوشش ایرج افشار ، محمد رسول دریاگشت ،انتشارات اساطیر، چاپ اول، سال 1382.
- جنگلی ،میرزا، اسماعیل: قیام جنگی، انتشارات جاویدان ،چاپ اول، تهران 1357.
- حاج سیاح، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف الله گلکار ،تهران، انتشارات ابن سینا، 1346 ش.
- حسینی ، جمال الدین، سلسله تحقیقات قرن اخیر، (رشیدیه و روند تاریخی جنبش تنباکو) ، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، بی تا.
- حائری – عبدالهادی:تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق ، تهران انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم 1374.
- خان ملک ساسانی، احمد: سیاستگران دوره قاجار، تهران، چابخانه فردوسی،دو جلد، 1346.
- خورموجی، محمد جعفر: تاریخ قاجار ، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، زوار، تهران، 1344.
- چرچیل، جورج. ب: فرهنگ رجال قاجار ، غلامحسین میرزا صالح، انتشارات زرین 1369.
- دانشور، داریوش: وقایع دارالخلافه، گوتنبرگ، مشهد، 1372.
- دستره،آنت:مستخدمین بلژیکی درخدمت دولت ایران (1891، 1915/1332، 1314)، ترجمه منصوره اتحادیه نظام مافی ، انتشارات نشر تاریخ ایران، چاپ اول زمستان 1343.
- رائین، اسماعیل: حقوق بگیران انگلیس در ایران، انتشارات جاویدان، تهران ،1356.
- رائین، اسماعیل: فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران امیر کبیر، سه جلد ، 1347.
- رایت، دنیس:انگلیسیان در ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، انتشارات دنیا، تهران، 1357.
- رجایی، فرهنگ: مسئله فرهنگ ایرانیان امروز، ایفای نقش در یک عصر تمدن و ضد فرهنگ، تهران، نشر نی 1382.
- رشدیه، فخرالدین: زندگینامه، بنیانگذار فرهنگ نوین ایران، تهران، هیرمند، 1370.
- رشدیه، شمس الدین : سوانح عمر، تهران، نشر تاریخ ایران، 1362.
- رنولدز، جرج: بوسه عذرا ، سید حسین صدرالمعالی، تهران، 1326 ق.
- راوندی ،مرتضی: تاریخ اجتماعی ایران ، طبقات اجتماعی بعد از اسلام ، انتشارات امیر کبیر ،تهران ،جلد سوم ، 1357.
- سپهر، عبدالحسین خان: مرآه الوقایع مظفری، تصحیح عبدالحسین نوایی.
- ستوده، منوچهر: از آستارا تا استرآباد ، تهران، انجمن آثار ملی، ج 1، 1369.
- سیمونیچ، ای، او: خاطرات وزیر مختار، ترجمه یحیی آرین پور، پیام فرانکلین، تهران، 1353.
- سمسار، محمد حسن ،یحیی ، ذکاء: «تهران در تصویر»، ج 2.
- سلیمانی ، کریم : انقلاب رجال دوره قاجاریه ، تهران، نشر نی، 1379.
- سفری، محمد علی : مشروطه سازان ، انتشارات نشر علمی ، چاپ اول پائیز 1370.
- سدیدالسلطنه، محمد علی خان ضیایی بندرعباسی : خاطرات سدید السلطنه ، التدقیق فی سیر الطریق ،تصحیح و تشحیر، احمد اقتداری ،انتشارات کهن ،تهران 1362
- شمیم، علی اصغر: ایران در دوره سلطنت قاجار، بی جا، انتشارات علمی، 1370.
- شقاقی، ممتحن الدوله، میرزا مهدی خان، میرزا هاشم: رجال وزارت خارجه ، به کوشش ایرج افشار، اساطیر،تهران، 1365.
- شقاقی، ممتحن الدوله:خاطرات ممتحن الدوله ، زندگای نامه میرزا مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی، به کوشش حسینقلی خانشقاقی ، انتشارات امیرکبیر ،چاپ اول، 1353.
- شیرازی، میرزا صالح :سفرنامه ،اسماعیل رائین، تهران، روزن، 1347.
- شعبانی، علی : هزار فامیل ، تهران، انتشارات بوعلی، 1366 ش.
- صفائی، ابراهیم: اسناد نو یافته ، تهران، 1349 ش.
- صفایی ، ابراهیم: رهبران مشروطه ، میرزا علی خان امین الدوله، چاپ شرق، 1345.
- صفایی، ابراهیم: اسناد برگزیده دوران قاجاریه ، انتشارات بابک ، سال2535.
- صدر ، محسن : خاطرات صدرالاشراف، انتشارات وحید ، چاپ اول ،سال 1364.
- طاهری، ابوالقاسم: تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی ایران و انگلیس ، تهران انجمن آثار ملی، بی تا، ج 2.
- طلوعی ، محمود: هفت پادشاه ، ناگفته هایی از زندگانی و روزگار سلاطین قاجار، چاپ سوم ،انتشارات نشر علمی ، ج دوم ،سال 1381.
- عاقلی ،باقر: خاندانهای حکومتگر قاجار و پهلوی، نشر علم و تهران، 1381.
- عبدلی فر، فریدون: تاریخ پست ایران، نشر هیرمند، 1375.
- عین السلطنه، قهرمان میرزا: روزنامه خاطرات عین السلطنه، به کوشش مسعود میرزا سالور، ایرج افشار، اساطیر، تهران،ج 2، 1376.
- علوی ،سید ابوالحسن: رجال عصر ناصری ، به کوشش حبیب یغمایی، ایرج افشار، انتشارات اساطیره چاپ اول، سال 1363.
- علی، رضاقلی: جامعه شناسی نخبه کشی، تهران 1379.
- غفاری،محمدعلی: خاطرات واسناد محمدعلی غفاری، به کوشش منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان، نشر تاریخ ایران، چاپ او.ل، تهران، 1361.
- فخاری ،غلامرضا: اختلاف دولتین ایران و افغانستان در مورد هیرمند، موسسه چاپ و انتشارات وزارت خارجه، تهران، 1376.
- فراستخواه، مسعود: سرآغاز نواندیشی معاصر، شرکت سهامی انتشارات، تهران، 1377.
- فرمان فرما ، عبدالحسین میرزا: زمانه وکارنامه سیاسی و اجتماعی ، کتاب یکم ، منصوره اتحادیه نظام ،انتشارات کتاب سیامک ،سال 1383.
- فوارن، جان: مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از ....، . ترجمه احمد تدین، تهران، رساء، چاپ چهارم، 1382.
- فلور ،ویلهم : جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران ، ، ترجمه ابوالقاسم سری ، انتشارات طوس، جلد اول ، چاپ اول، 1366.
- فوریه: خاطرا
پایان نامه ی بررسی افکار و احوالات امین الدوله. doc
