موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان قزوین از شمال به استان گیلان، از جنوب به استان مرکزی، از مشرق به استان تهران و از مغرب به استان زنجان و همدان محدود است و 1304 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
استان قزوین با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، مانند پلی، پایتخت کشور را به مناطق شمالی و غربی و کشورهای قفقاز و اروپا متصل می کند و به دلیل موقعیت مناسب، ضمن توسعة کشاورزی، صنعتی و خدماتی به یکی از قطب های مهم توسعة کشور تبدیل شده است.
شهر قزوین تا سال 1375 جزو محدودة سیاسی – اداری استان تهران بود. در این سال، این شهر از استان تهران جدا شد و همراه با شهرستان تاکستان از استان زنجان، به عنوان استان قزوین در تقسیمات کشوری جای گرفت. این استان، بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، دارای 2 شهرستان، 10 بخش، 12 شهر، 37 دهستان . 936 آبادی دارای سکنه است و شهرستان قزوین و تاکستان مجموع شهرستان های آن را تشکیل می دهند.
عشایر استان به لحاظ وابستگی های قومی عبارت‌اند از:
لرها و کردها: این گروه به احتمال زیاد در زمان شاه عباس به این منطقه کوچ داده شده اند. طایفه های کرد در نواحی طارم، قازقان، دودانگه، رودبار الموت، بشاریات و پشگلدره زندگی می کنند و تا این اواخر، زندگی چادرنشینی داشته و ییلاق و قشلاق می کرده اند.
طایفه های معروف کرد ساکن در استان قزوین عبارت‌اند از: چگنی، غیاثوند، کاکاوند، رشوند، مافی، بهتونی، جلیلوند، باجلان و کرمانی.
شهسون ها: شاهسون ها از ایل هایی هستند که در محدودة استان قزوین زندگی می کنند. بر اساس نوشته های اغلب مورخان، ایل های شاهسون در زمان شاه عباس صفوی به منظور مقابله با شورش طایفه های قزلباش سازماندهی شده اند. طایفه های مختلف شاهسون در استان قزوین شامل بغدادی ها و اینانلوها می باشند و بیش تر آن ها، در نواحی رامند، زهرا، خرقان و افشاریه یکجانشین شده اند و به کار دامپروری و کشاورزی اشتغال یافته اند. تعداد معدودی از شاهسون ها در محدوده ای میان کوه های خرقان و نواحی بزینه رود و کوه شاه کولک خمسه از یک طرف، و دهستان های زهرا، رامند و نواحی ساوه در استان مرکزی و استان قم ییلاق و قشلاق می کنند.
مراغی ها یا کله بزی ها: علاوه بر طایفه های یاد شده، در استان قزوین، و به ویژه در منطقة رودبار، گروهی مشهور به «مراغی» یا «کله بزی» نیز زندگی می کنند که گویش، نوع پوشش، آداب و رسوم و وابستگی قومی آنان بسیار جالب توجه و درخور توجه ویژه است.
رودخانه ها
رودخانة حاجی عرب
این رود از کوه های مرکزی سرچشمه می گیرد و تا سگزاباد ادامه دارد. در بعضی از سال ها، به علت وجود سیلاب ها، آب این رودخانه زیاد می شود.
رودخانه الموت
این رود از کوه های هفت خانی در ارتفاعات البرز سرچشمه می گیرد و پس از دریافت آب پانزده رود دیگر، به صورت یک رودخانة بزرگ و پرآب به نام الموت جریان می یابد. در جنوب صائین کلایه، اندجرود نیز به آن می پویندد و سرانجام در روستای شیرکوه با طالقان رود یکی می شود و شاهرودی را تشکیل می دهد.
رودخانه شاهرود
این رود تنها رودخانة دامنه جنوبی البرز است که آب آن به دریای مازندران می‌ریزد. این رودخانه از دو شاخه اصلی طالقان رود و الموت رود تشکیل می شود که در شمال غربی روستای شیرکوه به هم می پیوندند. رودخانه شاهرود همواره طغیانی است و تا اواخر بهار، آب آن با گل و لای فراوان همراه است. آبرفت این رود برای شالیزارهای پیرامون آن، اهمیت قابل توجهی دارد. این رود با جهت شرقی – غربی، پس از طی مسافتی و گذشتن از لواسان، در تنگه منجیل به دریاچة سد سفیدرود می ریزد.
ابهر رود
این رود که از حوالی سلطانیه سرچشمه می گیرد و از شمال غربی بخ جنوب شرقی جریان دارد، پس از سیراب کردن ابهر، هیدج، صائین قلعه و خرم دره، به تاکستان می رسد و آب مورد نیاز تعدادی از روستاهای دودانگه را فراهم می سازد.
خر رود
این رود که از کوه های قزل قلعه در خرقان خمسه سرچشمه می گیرد، در محل آب گرم جادة قزوین – همدان به طرف شمال غربی جریان پیدا می کند و پس از دریافت آب رودهای آوه و کلنجین، و گذشتن از دهستان های افشاریه، رامند و زهرا، به سوی ساوجبلاغ جریان می یابد. در این ناحیه، رودخانه های شور و کردان به آن می پیوندد و رود شور نام می گیرد. این رود، پس از رسیدن به شهریار، با دریافت آب رودخانة کرج و رودهای دیگر، بتا نام رود شور به طرف شوره زارها و دریاچة حوض سلطان می رود.
ارتفاعات و قله ها
قلعة آوان
این قله در خط الرأس اصلی رشته کوه البرز و در شمال رودبار با ارتفاع 3750 متر واقع شده و به «خشته چال» هم معروف است. خط الرأس این کوه، در جهت شمال غربی – جنوب شرقی است و قسمتی از مرز طبیعی شهرستان قزوین و تنکابن (شهسوار) به شمار می رود. از جهت جنوب غربی و به وسیلة گردنة سیالان به قلة سیالانؤ و از جهت شمال غربی به دو قسمت شمالی و غربی تقسیم می شود. یال شمالی آن به وسیلة قلة بزاکوه، به قلة سوماسوس یا سمام کوه، و یال غربی آن به وسیلة گردنة گرم کوه، به قلة پارچ کوه متصل است. رودخانه های ازگین و سفیداب و آوان که از شاخه های شاهرود (سفیدرود) می باشند، از ارتفاعات جنوبی، و رودخانة چتالک رود که پس از گذشتن از دهستان جنت رودبار و کلیجان، در بندر شیررود به دریای مازندران می ریزد، از ارتفاعات شمالی این کوه سرچشمه می گیرند. در دامنة جنوبی این کوه، دریاچه ای قرار دارد که به نام آوان مشهور است. طول و عرض این دریاچة زیبای کوهستانی 500 متر است و در شمال دهکدة آوان و در فاصلة تقریبی 75 کیلومتری شمال شرقی قزوین واقع شده است. آب این دریاچه از چشمه های درون آن تأمین می شود. روستای جنت رودبار از شهرستان رامسر، در شمال، و روستای رودبار معلم کلایه از شهرستان قزوین، در جنوب این دریاچه واقع شده اند. راه صعود به این قله از مسیرهای زیر است:
- جبهة غربی: از طریق قزوین و معلم کلایه و شمس کلایه و آوان.
- جبهة شمالی: از طریق تنکابن (شهسوار)، شیررود، درة رودخانة چالک رود و سرچشمة رودخانة چالک رود.
- از طریق گردنة سیالان و گردنة گرم کوه نیز می توان به این قله صعود کرد.
بناها و یادمان های تاریخی
کاخ‌ها و عمارت‌ها
سر در عالی قاپو
یکی از بناهای مهم دورة صفویه در قزوین «حیاط نادری» با عمارت ها و باغ های بسیار زیبا بوده است. این مجموعه هفت در داشته است که یکی از آن ها را عالی قاپو می نامیدند. از درهای آن جز در عالی قاپو، اثری باقی نمانده است.
ازاره های سردر، با کاشی پوشیده شده اند و بقیة سردر با گچ پوشیده شده است. در قسمت میانی سردر و بالای در، کتیبه ای به خط ثلث جلی به قلم علی رضا عباسی – نقاش معروف – در کاشی معرق نوشته شده است. بالای کتیبه، در وسط سردر، پنجرة مشبک بزرگی از کاشی معرق دورو قرار دارد که نظیر آن را در دیوار شمالی نیز کار گذاشته اند.
عمارت چهل ستون
این بنای تاریخی که یادگاری از دوران صفویه است، در وسط یک باغ قرار گرفته است. این بنا در دو طبقه ساخته شده و تالار بزرگی دارد و در روزگار رونق، دارای درهای خاتم کاری، راهروهایی با تزئینات نقاشی، کاشی کاری و طلاکاری جالب بوده است که به مرور زمان، این تزئینات از بین رفته و یا زیبایی اولیة خود را از دست داده است.
قلعه های تاریخی
این قلعه بر فراز کوهی است که اطراف آن را پرتگاه عظیم و بریدگی های شگفت فرا گرفته است. این کوه از نرمه گردن (میان نرمه لات و گرمارود) شروع شده و به طرف مغرب ادامه پیدا کرده است. صخره های پیرامون قلعه که رنگ سرخ و خاکستری دارند، در جهت شمال شرقی به جنوب غربی کشیده شده اند.
قلعة الموت را مردم محل «قلعه حسن» می نامند. این قلعه از دو بخش غربی و شرقی تشکیل شده است. هر بخش، به دو بخش: قلعة پایین و قلعة بالا تقسیم شده است که در اصطلاح محلی، آن ها را «جورقلا» و «پیازقلا» می نامند. طول قلعه حدود 120 متر و عرض آن در نقاط مختلف بین 10 تا 35 متر متغیر است.
دیوار شرقی قلعة بالا یا قلعة بزرگ که از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است، کم تر از سایر قسمت ها آسیب دیده است. طول آن حدود 10 متر و ارتفاع آن بین 4 تا 5 متر است. در طرف جنوب، در داخل صخره اطاقی کنده شده که محل نگهبانی بوده است. در جانب شرقی این اتاق، دیواری به ارتفاع 2 متر وجود دارد که پی آن در سنگ کنده شده و پشت کار نیز از سنگ گچ بنا شده است، و نمای آن از آجر می باشد.
به طور کلی باید گفت، قلعة الموت که دو قلعة بالا و پایین را در بر می گیرد، به صورت بنای سترگی بر فراز صخره ای سنگی بنا شده و دیوارهای چهارگانة آن به تبعیت از شکل و وضع صخره ها ساخته شده اند؛ از این رو عرض آن به خصوص در قسمت های مختلف فرق می کند.
از آنجا که در تمام طول سال، گروه زیادی در قلعه سکونت داشته و به آب بسیار نیاز داشته اند؛ سازندگان قلعه با هنرمندی خاصی اقدام به ساخت آب انبارهایی کرده اند و به کمک آب روهایی که در دل سنگ کنده اند، از فاصلة دور، آب را بر این آب انبارها سوار می نموده اند.
هم چنین در قسمت غرب قلعه، قبرستانی قدیمی معروف به «اسبه کله چال» وجود دارد که در بالای تپة مجاور آن، بقایای چند کورة آجرپزی نمایان است. در قلة کوه هودکان نیز پیه سوزهای سفالین کهن به دست آمده است.
قلعة نویزرشاه
این قلعه در شرق «شترخان» و در شمال شرقی روستای «گرم رود» بر فراز کوه بلندی که دیواره های صخره ای آن به طور عمودی به سوی دره های اطراف پایین می رود و بلندترین نقطة آن 2000 پا ارتفاع دارد، واقع شده است.
از دیوار قلعه هنوز قسمتی بر پا است و در بالای یکی از دو دیوار آن، روزنی قرار دارد. از بناهای آن چند اتاق و ساختمان بزرگ هنوز برپا است. این قلعه با توجه به وضع طبیعی آن، از جمله قلعه های مستحکم و تسخیرناپذیر منطقه به شمار می رفته است.
قلعة سنگرود
در شمال روستای زرگرد که در ناحیة کوهستانی شمال قزوین قرار دارد و از دهات کوهپایه به شمار می رود، بر فراز قلة کوهی آثاری از بناهای ویرانة سنگی به چشم می خورد که احتمالاً یک قرارگاه و یا یک قلعة نظامی بوده است. در پای کوه، رودخانه ای به نام سنگرود در بستر درة پلنگ دره جاری است. برروی تپة مرتفع کنار این دره، آثاری شبیه به چهار تاقی های دورة ساسانی دیده می شود.
قلعة شیرکوه
بر فراز کوه بیدلان که بر الموت و طالقان رود مشرف است، بقایای قلعه ای مشاهده می شود که دژهای اسماعیلی است و برای حفاظت درة الموت مورد استفاده قرار می گرفته است. بقایای قلعة شیرکوه عبارت است از هشت آب انبار، یک برج و بخشی از دیوار قلعه. همة این بناها در دل سنگ های کوه کنده شده اند. برای رسیدن به قلعه از راهی بیسار دشوار باید گذشت.
قلعة شیرکوه در زمان حملة هلاکوخان مغول از بزرگترین قلعه های اسماعیلیان بوده که به علت استواری آن و بسیاری مردان، لشگر مغول موفق به تسخیر آن نگردید.
قلعة دختر (قز قلعه)
این قلعه در 15 کیلومتری جادة تاکستان – زنجان، در نزدیکی روستای آبک‌لو، بر بالای کوهی واقع شده است. دسترسی به این قلعه از راهی است که از گردة جنوبی به بالای قله و پای بنای قلعه منتهی می شود.
در مسیر منتهی به قلعه آثاری از سکوهای متعدد مشاهده می شود و نشانگر آن است که در زمان آبادی بنا، این پله ها جهت دسترسی به بنای قلعه ساخته شده اند.
موقعیت استقرار بنای قلعه به محوی است که از سه طرف بدون فاصله، به پرتگاه‌های پرشیب منتهی می شود و تنها از طرف جنوب است که محوطه‌ای در جلوی آن وجود دارد.
پل ها و سدهای تاریخی
پل شاه عباسی
در مسیر جاده ای که از قزوین به طرف بوئین زهرا می رود، پلی قرار دارد که در دورة شاه عباس ساخته شده است و فاصلة آن تا قزوین 37 کیلومتر است.
پل شاه عباسی دارای سه دهانه است که دوتای آن ها بزرگ تر و دارای عرضی در حدود 50/7 متر است. دهانه های سه گانه دارای قوس های نیزه دار می باشند. کم عرض ترین پایه ها که میان دو قوس واقع شده اند، 4 متر است. پایه های پل در خلاف جهت جریان آب دارای دماغة مثلثی شکل می باشند که طول هر یک از ضلع های مثلث 80/2 متر است. از کف رودخانه تا ارتفاع یک متر، پایه های جانبی قوس میانی با بلوک های سنگی و ملاط ساخته شده اند تا شدت برخورد امواج با پایة میل را کاهش دهند. عرض پل در حدود 70/4 متر و طول آن نزدیک به 52 متر است. وسط پل از دو جانب آن بلندتر است. برجسته ترین قسمت پل، میان دو قوس بزرگ قرار دارد. لبة پل در دو سوی آن دارای دست انداز بوده است که در حال حاضر تنها قسمت کمی از آن باقی مانده است. قسمت های پایین و پایة پل با سنگ و ملاط آهک، و قسمت های بالای آن با آجر ساخته شده است.
پل لوشان
این پل در جادة قزوین – رشت قرار دارد. این پل را «حاجی محمدهادی تاجر میانجی» که ساکن قزوین بوده، در سال 1209هـ . ق ساخته است.
پل لوشان دارای طرح خاصی است. برخلاف بیش تر پل ها که دهانه های آن ها نسبت به محور عرضی میان پل قرینه هستند، با یک شیب منظم بر ارتفاع آن افزوده می شود. پل مزبور دارای چهار دهانه است که دو دهانة اول کوچک ترند و دهانة سوم از دو دهانة اول بزرگ تر است؛ ارتفاع و دهانة چهارم از همة دهانه ها بیش تر و نیزة قوس آن نیز بلندتر از دهانة سوم است. قوس های هر چهار دهانه، قوس جناغی است و تیزة دهانة چهارم از سه دهانة دیگر بلندتر است. در فاصلة دو دهانة کوچک و برروی پایه ای که سر قوس های دو جانب برروی آن قرار دارد، غرفه ای ساخته شده است. در میان دهانة سوم و دهانة چهارم که بزرگ تر هستند، نیز غرفه یا ساخته شده است.
سد قدیمی سید علی خان
یکی از رودهایی که بخشی از باغ های اطراف قزوین را سیراب می کند، رودخانة ارنزک است که از نزدیکی روستای میزوج واقع در 20 کیلومتری شمال قزوین سرچشمه می گیرد. برروی این رودخانه در پای گردنة کماسار، توسط «سید علی خان» (جد خانوادة امیرشاهی) سدی زده شده است که در حال حاضر کاملاً ویران شده و غیر قابل استفاده است. سد مزبور با قلوه سنگ و سنگ تراش خورده و ملاط ماسه و آهک ساخته شده است. طول این سد، در حدود 20 متر و عرض دیوارة آن در بالا 10 متر و ارتفاع آن نیز 10 متر است.
سد قدیمی سپهسالاتر
در فاصلة 3 کیلومتری سد سید علی خان، بند سنگی دیگری نیز وجود دارد که به نام سد سپهسالار معروف است. این بند در سال 1336 هـ . ق به منظور تأمین آب بیش تر برای روستای شریف آباد که از املاک محمدولی خان سپهسالار تنکابنی بود، توسط وی بنا گردید. این سد نیز به صورن یک دیوار سنگی به کمک سنگ های تراشیده به طول 50 و ارتفاع 12 متر بنا شده است. دریچه های سد از لوله های آهنی با قطر زیاد ساخته شده اند. در حال حاضر، این سد کاملاً ویران شده است.
بناها و اماکن مذهبی
مساجد قدیمی
مسجد جامع کبیر
مسجد جامع کبیر که در محلة دباغان و در کنارة غربی خیابان شهدا واقع شده است، از مهم ترین مسجدهای قزوین است. این مسجد نه تنها در قزوین، بلکه در سراسر ایران منحصر به فرد و بی مانند است. گنبد و مناره های باشکوه، ایوان های بلند، گچ بری نفیس و ساختمان باشکوه آن نماینده و نشانگر بهترین سبک معماری دوره های سلجوقی و صفوی است.
هم اکنون این مسجد دو در دارد: یکی در شرق و دیگری در شمال غرب حیاط مسجد به شکل مربع مستطیل است و طول آن شرقی – غربی است. مساحت آن بیش از چهار هزار متر مربع است. در چهار جهت آن، چهار ایوان بلند قرار دارد که ایوان جنوبی آن بلندتر از ایوان های دیگر است. در دو سوی ایوان شمالی، دو منارة زیبا سر به آسمان کشیده است. در دو سوی هر ایوان، دو رواق طولانی ساخته شده است که هر رواق به نام امام جماعت یا پیشنمازی که سال ها در آنجا نماز گزارده، معروف شده است. رواق های شرقی از همه باریک تر و رواق های جنوبی از رواق های دیگر پهن تر و بزرگترند. همة اجزای ساختمان مسجد، از کف حیاط و دیوارها و پشت بام ها، با آجر ساخته شده اند. در وسط حیاط مسجد، حوض بزرگی قرار دارد.
مسجد حیدریه
این مسجد در گذر بلاغی و جزء محلة پنه ریسه است. راجع به تاریخ بنیاد این مسجد، اطلاع نادرستی در دست نیست؛ ولی بی شک این همان مسجدی است که حمدالله مستوفی و امام رافعی آن را به نام «جامع اصحاب ابوحنیفه» معرفی کرده اند. گچ بری های مسجد نیز می توانند نشانگر بنیاد این مسجد باشند، زیرا گچ بری های نفیس این مسجد نیز مانند گچ بری های مسجد جامع کبیر است و بعید نیست که گچ بری های هر دو مسجد کار یک هنرمند است.
این مسجد یکی از نمونه های چهارتاقی به ابعاد 30/10 متر بوده است که با کمی تغییر به شکل کنونی درآمده است. محراب آن از لحاظ طرح و نوع کار، از بهترین نمونه های هنر محراب سازی و یکی از باشکوه ترین محراب های دروة سلجوقی به شمار می رود. در درون محراب، سوره هایی از قرآن کریم با گچ در زمینة آبی نوشته و تکرار شده است. زمینة محراب و کتیبه های آن به رنگ آبی است.
مسجد سنجیده
این مسجد کوچک در محلة راه ری قزوین قرار دارد. تاق این مسجد مخروطی شکل و بسیار بلند است. بنای مسجد بسیار قدیمی و بانی آن نامعلوم است؛ اما سبک ساختمان آن نشان می دهد که بنای اولیة آن آتشکده ای بوده که بعدها به مسجد تبدیل شده است. در داخل مسجد، کتیبه ای از کاشی مشتمل بر مناجات حضرت علی (ع) وجود دارد که بیش تر آن فرو ریخته و از تمام کتیبه تنها سه قطعه باقی مانده است. در گذشته، در جانب شمال این مسجد، مدرسه ای بود که امروزه سراسر ویران شده است و غیر از چند طاق نما اثر دیگری از آن باقی نمانده است. در وسط حیاط این مسجد، یک حوض آب لوزی شکل قرار دارد.
آراگاه ها، بقعه ها و امام زاده ها
آرامگاه خلیل بن غازی قزوینی
این آرامگاه در یکی از کوچه های میدان محلة آخوند قرار دارد و به مولا خلیلا «طیب الله تربه» - متوفای سال 1809 هـ . ق – منسوب است. آرامگاه، دری بزرگ و حیاطی نه چندان بزرگ با دیوار آجری دارد. در انتهای جنوبی حیاط، چند مزار دیده می شود که یکی آرامگاه مرحوم مولا خلیلا و سه قبر دیگر، از آن فرزندان آن مرحوم به نام های سلمان، احمد و ابوذر است. این محوطه سابقاً مدرسه و جایگاه تدریس مرحوم مولا خلیلا بوده است و اکنون بناهای آن از بین رفته است.
آرامگاه شیخ احمد غزالی
این آرامگاه در کوچة امام زاده اسماعیل و نزدیک خیابان پیغمبریة قزوین قرار دارد، به شکل حیاط کوچکی است و آن را امامزاده احمد می نامند. ولی عده‌ای از مردم قزوین این آرامگاه را آرامگاه احمد غزالی – برادر محمد غزالی – می دانند که در قزوین زندگی می کرده و بین سال‌های 504 تا 527 هـ . ق درگذشته است.
آرامگاه میرابراهیم بن معصوم
این آرامگاه در گورستان عتیق، در سمت جنوبی آرامگاه شاهزاده حسین و خارج از صحن آن قرار دارد. بقعه نقشة مربع دارد و با آجر ساخته شده و تاق آن نیز آجری است. چند تن از عالمان و بزرگان نیز در این آرامگاه مدفون‌اند. بالای سر در آرامگاه، کتیبه ای به خط نستعلیق زیبا از سنگ مرمر کار گذاشته شده است.
آرامگاه پیر سفید (مزار پیر سفید)
آرامگاه پیر سفید که به «مزار پیر سفید» نیز معروف است. در محلة پنبه ریسه، در میان میدانگاه و حمام میرزاکریم، قرار دارد. نام صاحب آرامگاه معلوم نیست و به احتمال قوی، آرامگاه به یکی از بزرگان صوفیه تعلق دارد و شاید، آرامگاه «شیخ جمال الدین رشیق القطنی» باشد که یکی از دوازده تن مریدان «شیخ نجم الدین کبری» و ساکن محلة پنبه ریسه بوده است که در سال 650 ه. ق درگذشته است. آرامگاه مزبور، چهارتاقی سقف داری است که با آجر ساخته شده است و در وسط آن قبری با معجر چوبی قرار دارد. ظاهراً سنگی هم بر روی مزار بوده است که برداشته شده و محل آن گود مانده است. در پایین پای قبر، قطعه سنگی به شکل قلب هست که در زمین فرو رفته است و در حاشیة آن نوشته ای به خط نسخ دیده می شود که با گذشت زمان، فرسوده شده است و خوانده نمی شود.
موضوع تحقیق
استان قزوین
استاد راهنما:
جناب مهندس باعقیده
محقق:
مسعود حلاوت
«دانشگاه جامع کاربردی»
سال تحصیلی: 84-1383
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 23صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله استان قزوین
