لینک دانلود و خرید پایین توضیحات
فرمت فایل word و قابل ویرایش و پرینت
تعداد صفحات: 6
بررسی نقش تاسیسات کنترلی در مهار سیلاب دشت امام زاده جعفر گچساران
علی ملائی، اردشیر شفیعی، عبدال شهریور
اعضای هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کهگیلویه
دشت امامزاده جعفر با وسعتی بیش از 60 کیلومترمربع واقع در شمال شرق شهر گچساران دارای موقعیت بسیار خوب و مستعد برای کشاورزی می باشد. استفاده های بی رویه و تخلیه آبخوان بوسیله بیش از 130 حلقه چاه باعث بحرانی شدن منابع آب و افت سطح ایستایی خصوصا در دوران خشکسالی دراین دشت گردیده است. از طرف دیگر پتانسیل بالای سیلخیزی حوزه های مشرف به دشت باعث ایجاد خسارات زیادی به بخش کشاورزی، اماکن و تاسیسات پائین دست می گردد. لذا، ذخیره سازی آب در دشتهای آبرفتی و مخروط افکنه ها (آبخوانها) از طریق تغذیه مصنوعی با استفاده از پخش سیلاب نه تنها گامی مؤثر در جهت استفاده بهینه از نزولات جوی برای جبران افت ناشی از بهره برداری منابع آب زیرزمینی و جلوگیری از خسارت سیل در پایین دست بوده، بلکه تدبیری مفید برای مشکل خشکسالی و کاهش آثار زیانبار آن می باشد. در این راستا، یک سری طرحهای کنترل سیلاب در قالب احداث: حوضچه های تغذیه مصنوعی، ترکینست (گوراب)، ایجاد خاکریزهای هلالی، کانالهای غلام گردشی و کانالهای پخش موازی با خطوط تراز توسط وزارتین نیرو و جهاد کشاورزی در شمال شرق و شمال غرب دشت امامزاده جعفر انجام گردیده است که سالیانه علاوه بر افزایش بیش از 30 میلیون مترمکعب به ذخایر آب زیرزمینی منطقه ، از ورود بیش از یکصد و شصت هزار تن رسوب به رودخانه زهره و ایجاد خسارت در پایین دست جلوگیری نموده و توانسته مشکل کمبود آب کشاورزی و شرب منطقه را جبران نماید و به طور کلی باعث بهبودی وضعیت کشاورزی و احیاء مراتع منطقه گردیده است.
واژه‌های کلیدی: آبخوان، تاسیسات، کنترل، سیلاب، امام زاده جعفر.
مقدمه
محدودیت و اهمیت آب در مناطق خشک و نیمه خشک از دیرباز مورد توجه جوامع بشری بوده و زراعت سیلابی و آبهای زیرزمینی از منابع مهم ذخیره و تهیه آب بوده است. بطوریکه قدمت استفاده از آب سیلاب برای کشاورزی در مصر به 3400 سال قبل از میلاد برمی گردد. در ایران نیز روشهای متعددی برای جمع آوری رواناب و استفاده از آب سیلاب برای کشاورزی گزارش شده که سند مشخصی برای پیشینه این روشها در دست نیست. کوثر قدمت تغذیه آبهای زیرزمینی را به بیش از 3000 سال پیش می داند (کوثر،1374). تفکر بهره برداری از سیلاب از طریق مهار و تغذیه سفره های آب زیرزمینی در سالهای اخیر گسترش یافته است.
دشت امامزاده جعفر گچساران با وسعتی بیش از 60 کیلومترمربع دارای موقعیت بسیار خوب و مستعد برای کشاورزی می باشد. استفاده های بی رویه و تخلیه آبخوان بوسیله بیش از 130 حلقه چاه باعث بحرانی شدن منابع آب و افت سطح ایستایی دراین منطقه گردیده است. از طرف دیگر پتانسیل بالای سیلخیزی حوزه های مشرف به دشت باعث ایجاد خسارات زیادی به بخش کشاورزی، اماکن و تاسیسات پائین دست می گردد. لذا، در سالهای اخیر یک سری طرحهای مهار و تغذیه آب سیلاب توسط وزارتین نیرو و جهاد کشاورزی برای برطرف نمودن این معضل در این منطقه انجام گرفته است که در این مقاله نقش تاسیسات کنترلی احداث شده در مهار سیلاب منطقه و اثرات آن بر منابع آب زیر زمینی مورد بررسی قرار می گیرد.
1- موار و روشها
1-1- ویژگیهای منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه، حوزه آبخیز دشت امامزاده جعفر واقع در 5 کیلومتری شرق دوگنبدان می باشد، این حوزه از زیر مجموعه حوزه آبریز رودخانه زهره به وسعت 220 کیلومتر مربع بوده که حدود 160 کیلومتر مربع آن کوهستانی و بقیه دشت نسبتا مسطح می باشد، از نظر مختصات جغرافیائی بین مدار ´16 ،ْ30 تا´28 ،ْ30 درجه شرقی و ´52 ،ْ50 تا ´2 ،ْ51 درجه شمالی واقع گردیده است.
دشت امامزاده جعفر دارای موقعیت بسیار خوب و مستعد برای کشاورزی می باشد، پایین ترین نقطه این حوزه 640 متر در نزدیکی خربل و بلندترین نقطه آن 3043 متر نسبت به سطح دریا در راس کوه خامی، و ارتفاع دشت امامزاده جعفر از 640 تا 940 متر از سطح دریا می باشد. شیب متوسط دشت 9/3 درصد و شیب متوسط حوزه های مشرف به دشت از25 تا 30 درصد متغیر است. متوسط بارش سالانه در دشت، 5/436 میلیمتر و در کوهستان 700 میلیمتر می باشد. بارش در این منطقه بصورت باران و در ارتفاعات در فصل زمستانهای بصورت برف و گاهی تگر گ می باشد. . اقلیم منطقه نیمه خشک با تابستانهای خیلی گرم و زمستان معتدل است. ضخامت آبرفتهای دشت از صفردر دامنه ارتفاعات تا 130 متر در مرکز متغیر بوده که ناحیه شمال دشت مواد آبرفتی و واریزه ای از جنس قطعات بزرگ سنگ، قلوه سنگ، گراول، ماسه همراه با لیمون و رس می باشد و نواحی مرکزی، مواد آبرفتی با بافت متوسط و نواحی خروجی دشت، مواد ریزبافت رس و لیمون می باشد. میزان نفوذپذیری ابرفت 001/0 تا 0001/0 سانتیمتر برآورد شده است.
1-2- تاسیسات تغذیه مصنوعی اجرا شده
1-2-1- ایجاد ترکینست
در سال 1373 دو باب ترکینست به ظرفیت 115 هزار مترمکعب به منظور استحصال و تغذیه سیلاب توسط مدیریت آبخیزداری جهاد سازندگی ایجاد گردید.
1-2-2- یجاد کانالهای پخش سیلاب بر روی خطوط تراز
در سال 1375 در شمال غرب دشت در عرصه ای بهوسعت 550 هکتار عملیات انحراف و انتقال آب سیلاب از طریق کانالهای ثقلی و پخش آن توسط کانالهای احداث شده بر روی خطوط تراز آغاز گردید، که در سال 1379 به اتمام رسید، شکل های (1) تا (3). در این روش آب ورودی توسط کانال آبرسان پخش با شیب یک در ده هزار روی نوار اول به طور یکنواخت پخش شده و آب مازاد آن توسط سرریزهای احداث شده در حد فاصل خط الراس و خط القعر به کانال پخش بعدی منتقل می شود و در نهایت آب ماذاد عرصه پخش توسط خاکریز برگردان به مسیل اصلی بر میگردد.
شکل (1): نمایی از ورودی کانال ثفلی همراه با دستگاه لیمنوگراف شکل (2): نمایی از کانال آبرسان
شکل (3): نمایی از کانال پخش بعد از آبگیری
1-2-3- ایجاد کانالهای غلام گردشی
در سال 1384 تعداد 10 ردیف کانال به طول 4500 متر، عرض 5 متر، عمق 2 متر و شیب دیواره 1 به 1 با ظرفیت 3 متر مکعب در ثانیه سیلاب، در شمال غرب دشت احداث گردید. محل اجرای طرح با استفاده از نقشه های ایزوپیر انتخاب گردیده است. برای انتقال آب سیلاب از کف بستر مسیل به سطح دشت و کانالهای تغذیه یک بند خاکی به ارتفاع 6 متر و یک کانال انتقال به طول 500 متر احداث گردیده است. ابتدای هر کانال تغذیه به انتهای کانال بعدی متصل می شود و انتهای کانال تغذیه انتهایی باز است و آب مازاد به مسیل اصلی بر می گردد. کانال های تغذیه خاکی و بدون پوشش است تا به راحتی آب در کانال نفوذ نماید. سرعت آب در کانال ها 25/0 متر در ثانیه است یعنی 5/4 ساعت آب کانال را طی می نماید و با توجه به سرعت مواد معلق (01/0 تا 001/0 سانتیمتر در ثانیه) حدود یک سوم مواد معلق فرصت دارند رسوب نمایند شکل های 4 تا 6.
شکل (4): نمایی بند انحرافی و کانال آبرسان شکل (5): نمایی کانال تغذیه
شکل (6): نمایی محل اتصال کانال های تغذیه
1-2-4- ایجاد خاکریزهای هلالی
در سال 1378 عملیات جمع آوری روانابهای سطحی و مهار سیلاب در عرصه ای به وسعت 600 هکتار در شمال غرب دشت با استفاده از حدود 2000 خاکریز به شکل نیم دایره به عمق حدود 5/1 متر و قطر حدود 20-16 متر در مسیر آبراهه ها توسط سازمان جهاد سازندگی سابق اجرا گردید، که در سال 1379 به اتمام رسید. در این روش هر خاکریز رواناب سطحی یک میکرو حوزه بالا دست را جمع آوری و نفوذ می دهد، شکل (7).
شکل (7): نمایی از بانکت های(خاکریز) هلالی
1-2-5- ایجاد حوضچه ها یا استخرهای تغذیه
در سال 1367 در شمال شرق دشت بین تنگ ناصرآباد و روستای جهادآباد، پروژه تغذیه مصنوعی توسط سازمان جهاد سازندگی با هدف بهره برداری از آب سیلاب با استفاده از تعداد 18 حوضچه خاکی متوالی به عمق 2 متر در عرصه ای به وسعت 40 هکتار اجرا گردید. شکل (8) نمایی از وضعیت آبگیری این حوضچه ها را نشان می دهد.
در سال 1373 نیز پروژه پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی توسط وزارت نیرو در شمال شرق دشت و بالای روستای ناصرآباد با استفاده از یک بند خاکی به ظرفیت 600000 مترمکعب و 5 حوضچه متوالی با ظرفیت 824680 مترمکعب اجرا گردید که در سال 1374 به اتمام رسید.بند خاکی عمل رسوبگیری را نیز انجام می دهد.
شکل (8): نمایی از آبگیری حوضچه تغذیه مصنوعی
1-3- پتانسیل تغذیه تاسیسات مهار سیلاب و تغذیه
تاسیسات احداث شده توسط جهاد سازندگی در شمال شرق دشت تقریباً سالیانه حدود 5/3 میلیون مترمکعب آب سیلاب را کنترل و به سفره آب زیرزمینی تغذیه می نماید. تاسیسات تغذیه مصنوعی احداث شده توسط وزرات نیرو در شمال شرق دشت برای نفوذ 15 میلیون مترمکعب پیش بینی شده است. تاسیسات کنترل و پخش سیلاب احداث شده توسط جهاد کشاورزی در شمال غرب دشت سالانه حدود10میلیون مترمکعب آب سیلاب را تغذیه می نماید. خاکریزهای هلالی احداث شده در عرصه، هر کدام دارای ظرفیت حدود 60 مترمکعب بوده که بیش از 80 درصد آبهای سطحی را ذخیره و نفوذ می دهند. دو باب ترکنست احداث شده در عرصه دارای ظرفیت 115 مترمکعب بوده که یکی از آنها آب مازاد عرصه پخش سیلاب و دیگری آب سیلاب بالادست را جمع آوری و نفوذ می دهد. کانال های غلام گردشی نیز قدرت نفوذ 45/0 متر مکعب آب را در هر ثانیه دارند.
1-4- تجزیه و تحلیل داده ها
به منظور بررسی اثرات کمی طرههای تغذیه مصنوعی انجام گرفته در محدوده دشت امامزاده جعفر گچساران آمار سطح ایستابی سفره آب زیرزمینی 15 حلقه چاه پیزومتری تهیه شده توسط وزارت نیرو در قبل و بعد از اجرای این طرهها با رسم نمودار و سیستمهای کنترل و تغذیه به صورت کیفی مورد مقایسه قرار گرفته است.
2- نتایج
2-1- مقایسه کیفی تاسیسات تغذیه مصنوعی
در روش تغذیه با استفاده از حوضچه و ترکینست، رسوبات همراه سیلاب در سطح حوضچه رسوب می نمایند و میزان نفوذپذیری را به شدت کاهش می دهند به طوری که بعد از مدتی سطح غیر فابل نفوذ می گردد که برای نفوذ آب نیار به رسوب زدایی می باشد.
در روش پخش سیلاب از ظریق کانال های روی خطوط تراز، آب در سطح بسیار وسیعی پخش می شود وفرصت کافی برای نفوذ وجود دارد و پشت خاکریزها مشکل ته نشست رسوبات و کاهش نفوذ پذیری وجود دارد که روند کاهش نفوذ پذیری بسیار کندتر از روش حوضچه میباشد. لذا در این روش برای مدت طولانی تری عملیات تغذیه با راندمان بالاتری انجام می گیرد و بخشی از نیاز آبی گیاهان عرصه نیز تامین می گردد.
در روش غلام گردشی آب در کانال تغذیه جریان دارد بنا براین در طول کانال تغذیه حدود یک سوم مواد معلق فرصت دارند رسوب نمایند و بقیه مواد معلق همراه آب از کانال خارج می شوند و عمل رسوبزدایی کانالها
تحقیق درباره بررسی نقش تاسیسات کنترلی در مهار سیلاب دشت امام زاده جعفر گچساران
